Morgunblaðið - 15.05.2001, Blaðsíða 44

SKOÐUN
44 ÞRIÐJUDAGUR 15. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í FYRRI grein undir
sama heiti var fjallað
um hvernig tilflutning-
ur á aflaheimildum hef-
ur haft áhrif á bú-
setuþróunina undan-
farin misseri. Í þessari
grein verður reifað
hvernig auknar skuldir
í sjávarútvegi, m.a.
vegna kaupa á afla-
heimildum, hafa leitt til
lægri launa í fiskvinnslu
í samanburði við laun í
öðrum atvinnugreinum.
Þetta hefur leitt til
versnandi stöðu fisk-
vinnslunnar í sam-
keppni við aðrar at-
vinnugreinar um vinnuafl með þeirri
afleiðingu að Íslendingar sækja síður
í störf við fiskvinnslu.
Frá árinu 1995 til 1999 aukast
heildartekjur í sjávarútvegi um 15%
en skuldir um 59%. Í krónum talið
aukast tekjur úr 123 milljörðum kr.
árið 1995 í 141 milljarð kr. árið 1999,
eða um 18 milljarða. Á sama tíma
aukast skuldirnar úr 94 milljörðum
kr. í 148 milljarða kr., eða um 54
milljarða. Á einu ári, þ.e. á milli ár-
anna 1999 og 2000, jukust skuldirnar
um 24 milljarða kr. og voru orðnar í
árslok 2000 173 milljarðar kr. Allt á
verðlagi hvers árs.
Á þessu tímabili á sér stað veruleg-
ur tilflutningur aflaheimilda milli
landshluta og einstakra byggðarlaga,
þ.e. á tímabilinu frá 1995 til 2000. Til-
flutningurinn fer vaxandi eftir því
sem nær dregur í tíma.
Ekki liggur fyrir hverjar tekjur
voru í sjávarútvegi á sl.
ári. Ef gert er ráð fyrir
að tekjurnar hafi verið
um 150 milljarðar kr.
árið 2000 voru skuld-
irnar orðnar 115% af
heildartekjum ársins
2000, þ.e. skuldir 173
milljarðar kr. saman-
borið við 150 milljarða
kr. tekjur. Þetta þýðir
að skuldir í sjávarút-
vegi eru orðnar hærri
en heils árs heildar-
tekjur í greininni, sem
nemur 15% stigum
samanborið við að þær
voru 76% af heildar-
tekjum árið 1995. Þetta
hlutfall er enn hærra ef eingöngu eru
skoðaðar útflutningstekjur sjávaraf-
urða.
Á árunum 1995 til 1999 hefur
hagnaður af reglulegri starfsemi hjá
sjávarútvegsfyrirtækjum, sem hlut-
fall af rekstrartekjum, lækkað úr 3%
árið 1995 í 2,7% árið 1999. Hagnaður-
inn fer úr 3,6 milljörðum kr. árið 1995
í 3,8 milljarða kr. tap árið 1999.
Hagnaður af reglulegri starfsemi
versnar um 7,4 milljarða kr. á þessu
tímabili.
Þrátt fyrir að mikil hagræðing hafi
átt sér stað í greininni, sem m.a. ann-
ars hefur leitt til þess að störfum hef-
ur fækkað um 1.330 á síðustu miss-
erum, hefur rekstrarafkoman farið
versnandi sem rekja má að stærstum
hluta til aukinna skulda. Viðskipti
með aflaheimildir skýra að hluta
þessa auknu skuldsetningu í sjávar-
útvegi.
Þannig hefur þróunin verið hvað
varðar skuldir og hagnað af reglu-
legri starfsemi í sjávarútvegi á sama
tíma og kvótaviðskipti hafa verið
hvað mest. En hvað þá með áhrifin á
byggðirnar?
Hlutur hráefnis og
launa í fiskvinnslu
Með hliðsjón af stöðu íslenskra
sjávarafurða á erlendum mörkuðum
er ljóst að ekki er hægt að velta aukn-
um útgjöldum í sjávarútvegi yfir á
verð fiskafurða á erlendum mörkuð-
um. Það er að segja, ef fiskverð frá
útgerð til vinnslunnar hækkar getur
verkandinn ekki hækkað verðið á er-
lendum mörkuðum. Hann verður að
bera þessa hækkun sjálfur, m.a. með
því að draga úr framleiðslukostnaði,
nema til komi hagstæð gengisáhrif,
allt eftir samsetningu efnahagsreikn-
inga viðkomandi fyrirtækja.
Eins og mynd 1 sýnir hefur hrá-
efniskostnaður sem hlutfall af
tekjum í fiskiðnaði aukist úr 47,7%
árið 1989 í 60,3% árið 1996. Nýrri töl-
ur eru ekki til. Á sama tíma hefur
hlutfall launa af tekjum lækkað úr
21,3% í 16,5%.
Laun í sjávarútvegi
Verulegur munur er á launum í
sjávarútvegi, annars vegar við veiðar
og hins vegar við vinnslu í landi.
Einnig er nokkur munur á milli
þeirra sem vinna í landi.
Sú skoðun er nokkuð útbreidd að
Íslendingar vilji ekki vinna við fisk.
Vegna þess sé svo margt af starfandi
fólki við fiskvinnslu með erlent rík-
isfang. Heyrst hefur að byggðastefna
gangi út á að skapa og/eða bjarga
störfum fyrir útlendinga.
Eins og mynd 2 sýnir eru laun við
fiskveiðar um tvisvar sinnum hærri
en meðallaun í öllum atvinnugrein-
um. Laun við síldar- og fiskimjöls-
vinnslu eru um 40% hærri en með-
allaun. Hins vegar voru laun við
frystingu, bolfisksöltun og herslu ár-
ið 1997 um 84% af meðallaunum í öll-
um atvinnugreinum.
Frá árinu 1989 fram til ársins 1992
fóru laun við frystingu, bolfisksöltun
og herslu sem hlutfall af meðallaun-
um í öllum atvinnugreinum hækk-
andi. Eftir það hefur hlutfallið farið
lækkandi. Það lækkaði úr 96% árið
1992 niður í 84% árið 1997.
Af þeim sem vinna við frystingu,
söltun og herslu sjávarfangs eru tæp
8% með erlent ríkisfang. Það heyrir
til undantekninga að útlendingar
starfi við síldar- og fiskimjölsvinnslu,
enda laun þar um 40% yfir meðal-
launum og starfsmenn eru almennt
ekki sendir heim vegna skorts á hrá-
efni.
Af þeim sem stunda fiskveiðar hef-
ur innan við 1% erlent ríkisfang. Af
því sem hér hefur verið sagt má ætla
að laun og starfsöryggi skipti veru-
legu máli, þegar atvinna er valin. Ís-
lendinga fýsir að stunda sjómennsku
enda eru laun þar há. Sömuleiðis
sækja Íslendingar í að vinna við síld-
ar- og mjölvinnslu, þar sem góð
heildarlaun eru í boði. Áhuginn er
ekki sá sami þegar kemur að fisk-
vinnslunni, enda eru laun þar vel
undir meðallaunum og vinna getur
verið stopul með tímabundnum at-
vinnuleysisbótum.
Á Austfjörðum er lýsis- og fiski-
mjölsvinnsla snar þáttur í atvinnulíf-
inu, en það sama verður ekki sagt um
Vestfirði. Þessi staðreynd ásamt
launamun við lýsis- og fiskimjöls-
vinnslu annars vegar og við fryst-
ingu, bolfisksöltun og herslu hins
vegar skýrir hærra hlutfall íbúa með
erlent ríkisfang á Vestfjörðum, sem
er 6,3%, en á Austfjörðum, þar sem
það er einungis 3,2%.
Niðurstaða
Í þessari grein og í hinni fyrri hafa
verið færð rök fyrir því að rekja megi
búferlaflutninga af landsbyggðinni til
efnahagslegra ástæðna og þar með
talið tilflutnings aflaheimilda. Það
var könnun á þessu umhverfi, sem
skýrslan „Sjávarútvegur og byggða-
þróun á Íslandi“ fjallaði um.
Annars vegar hefur fólk misst at-
vinnu og hins vegar hafa laun við
fiskvinnslu ekki staðist samkeppni
við aðrar atvinnugreinar. Þetta hefur
m.a. leitt til þess að laun almennt á
landsbyggðinni hafa lækkað miðað
við laun á suðvesturhorni landsins.
Á sama tíma og þetta hefur verið
að gerast á landsbyggðinni hefur höf-
uðborgarsvæðið kallað á fólk vegna
skorts á vinnuafli og hárra launa.
Það er eins með tilflutning á afla-
heimildum og samdrátt í fiskvinnslu,
hvar sem slíkt kann að eiga sér stað,
að áhrifin eru þau sömu og þegar
dregur úr rekstri fyrirtækja eða
þeim er jafnvel lokað í öðrum at-
vinnugreinum. Störfum fækkar í við-
komandi byggðarlagi eða byggðar-
lögum. Það sama á við
atvinnugreinar, þar sem laun eru lág,
fólk sækir í störf, þar sem laun eru
hærri.
Afleiðingin er að það dregur úr
umsvifum í viðkomandi byggðarlög-
um, m.a. með því að öðrum tengdum
störfum fækkar, sem síðan leiðir til
enn frekari samdráttar og versnandi
ástands í þeim byggðum landsins
sem hlut eiga að málum.
Heimildir eru fengnar úr Atvinnu-
vegaskýrslum, Þjóðarbúskapnum.
Framvindan 2000 og horfur 2001, og
frá Seðlabanka Íslands.
Haraldur L.
Haraldsson
Annars vegar hefur fólk
misst atvinnu, segir
Haraldur L. Haralds-
son í síðari grein sinni,
og hins vegar hafa laun
við fiskvinnslu ekki
staðist samkeppni við
aðrar atvinnugreinar.
Höfundur er hagfræðingur
hjá Nýsi hf.
SJÁVARÚTVEGUR OG
BYGGÐAÞRÓUN Á ÍSLANDI

























 
















 


 



    
        

 




 









 !"

#$
% 
 &!

'    (

     

  
 







 

  

 









 

 
 !"
  
 !"


# $"
% 
&'!!


 !"
  
 !"


# $"
% 
&% 

!% "
%!($
#! 
)( "
*%
&'!!


#! 
$
% 
%!($
+!% %!( & 
, ,%  $
 ,
, , ,
,

,

,

,

,

,



,


-

,
,

"
, " "
,
, "
", ",

" " "-

,



,
,

,
,

,


 

!


 











 

"