Morgunblaðið - 16.09.1987, Blaðsíða 46

-.46
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVTKUDAGUR 16. SEPTEMBER 1987
Ráðstefna um rælqu:
Vanda þorskveiðkvótans
velt yfir á rækjumiðin
ísafirði.
RÆKJUVEIÐAR hófust í ísa-
fjarðardjúpi árið 1936 og í
Amarfirði árið eftir og voru
fyrstu áratugina ekki stundaðar
annarstaðar á landinu. Fyrir um
það bil tíu árum hófust rækju-
veiðar á úthafinu, aðallega fyrir
Norðurlandi, og á síðasta ári var
þróunin orðin sú að einungis 15%
rækjuaflans veiddist á grunn-
slóð. Útflutningstekjur af
rækjuafurðum eru nú í þriðja
sæti í útflutningi sjávarafurða á
eftir frystum og söltuðum bol-
fiskafurðum og nam fob-verð-
mætið 3.600 milljónum króna.
Er það um 10,5% af útflutnings-
verðmæti sjávarafla. TU saman-
burðar má geta að heildarverð-
mæti fiskimjöls og lýsis nam
10,7% af útflutningi sjávaraf-
urða i fyrra. 250 bátar stunda
veiðamar um lengri eða skemmri
_ tíma á þessu ári og landa hjá 40
vinnslustöðum.
Að sögn fulltrúa hjá Þjóðhags-
stofnun geta þessar verksmiðjur
unnið aflann á 3—4 mánuðum.
Þrátt fyrir það hafa yfírvöld gefið
út vinnsluleyfi til 10 stöðva í við-
bót. A síðasta ári voru fluttar út
8.044 lestir af skelflettri rækju fyr-
ir 2.915 milljónir og 4.388 lestir
af rækju í skel fyrir 733 milljónir.
Rækjuveiðar og vinnsla skiluðu
_^1,7% af vergum þáttatekjum í þjóð-
arbúið á síðasta ári.
Rækju var landað í 35 sveitarfé-
lögum á síðasta ári og var ísafjörð-
ur langstærsta löndunarhöfnin með
7.842 tonn. Næst kom Siglufjörður
með 2.244 tonn.
Nú eru aðeins 25—30% af hráefn-
inu nýtt, en á ráðstefnunni fóru
fram ítarlegar umræður um aukna
nýtingu, bæði á sjálfum bolnum og
vinnslu eftia úr úrganginum.
Á ráðstefnu um rækjuveiðar,
vinnslu og markaðsmál, sem haldin
var á Isafirði fyrir skömmu voru
13 erindi flutt af frammámönnum
á sviði vísinda, stjómsýslu, vinnslu
og veiða. Um 100 manns sóttu ráð-
stefnuna, sem er sú fyrsta sinnar
tegundar sem haldin er um þessi
málefni á rúmlega 50 ára þróunar-
ferli þessarar atvinnugreinar á
íslandi.
Jón Jóhannesson deildarstjóri
Rannsóknarstofnunar fískiðnaðar-
ins á ísafirði skipulagði ráðstefnuna
og stjómaði henni, en Félag rækju-
og hörpudiskframleiðenda stóð fyrir
ráðstefnunni með rannsóknarstof-
unni.
Rækjuveiðar hófust
1936
Halldór Hermannsson fyrrver-
andi rælquskipstjóri á ísafírði flutti
ukerindi um þróun veiðanna, sem hóf-
ust 1936, og voni það tveir
Norðmenn búsettir á ísafirði, Simon
Olsen og Georg Syre, sem fyrstir
náðu tökum á veiðunum. Áður hafði
Sveinn Sveinsson skipstjóri gert til-
raunir til rækjuveiða í Ísaljarðar-
djúpi, en þær mistókust. Leiddar
hafa verið líkur að því að hann
hafi notað rækjutroll sem skilið var
eftir af skipi, sem Simon Olsen kom
á til ísafjarðar milli 1920 og 1930.
Bæjarsjóður Ísaíjarðar stofnaði
til rækjuvinnslu í Nesta kaupstað.
Var Gunnar Andrew framkvæmda-
stjóri, Þórhallur Leós verkstjóri en
verkunarleiðbeinendur Þorvaldur
Guðmundsson (í Síld og físk) og
Tryggvi Jónsson (Ora). Hálfu ári
eftir að verksmiðjan tók til starfa
hóf Böðvar Sveinbjamarson störf
þar. Hann varð verkstjóri ári síðar,
þegar þeir Þorvaldur og Tryggvi
j hættu störfum. 1940 keypti hann
svo verksmiðjuna, þá 23 ára gam-
Halldór Hermannsson ísafirði: í
fyrstu hnýttu rækjusjómenn trollin
sjálfir og gátu borið þau í fanginu.
Nú vega þau fleiri tonn og er togað
niður í 800 metra dýpi.
all og hefur rekið hana síðan. Öll
rækjan var skelflett í höndum til
ársins 1956. Það ár hóf fyrirtækið
Guðmundur & Jóhann á Isafírði
vélpillun með bandarískri Laitrans-
vél.
Simon Olsen, sem hafði forystu
um veiðamar að mestu, þar til hann
fórst ásamt syni sínum Kristjáni í
rækjuróðri á bátnum Karmöy 1961.
Setti hann upp flest trollin sem
notuð voru við Djúp, en síðar fær-
ist sú vinna í hendur Netagerðar
Vestfjarða og sagði Halldór að þeir
Guðmundur Sveinsson og Guð-
mundur I. Guðmundsson netagerð-
armeistarar hefðu átt rmkinn þátt
í þróun rækjutrollanna. Árið 1960
fundust rækjumið í vestanverðum
Húnaflóa, en ekki kom til veiða af
hendi sjómanna við flóann fyrr en
1964. Síðan hefur veiðin verið að
dreifast um landið. Rannsóknar-
skipið Hafþór hóf rækjuleit á
Djúpslóð 1966 með litlum árangri.
Árið eftir gekk þó betur og 1969
fundust allgóð mið við Grímsey og
Kolbeinsey. Árið 1971 fengu 10
bátar leyfi til úthafsveiða á rækju.
Heildaraflinn varð 570 tonn og fékk
Snorri Snorrason frá Dalvík, sem
um margra ára skeið hafði leitað
rækju, um helming aflans. Snorri
fann svo miðin á Dohmbanka 1978,
þar sem bestu rækjumiðin hafa
verið til þessa, en nú veiðist mestur
hluti aflans þar innan grænlenskrar
lögsögu.
Að sögn Halldórs vom fyrstu
trollin ekki stærri en svo að halda
mátti á þeim í fanginu og hleramir
vom 45—50 kg. Nú em trollin orð-
in um 5 tonn að þyngd og hver
hleri 2,3 tonn og er veitt á yfir 700
metra dýpi.
Halldór gat þess, að nú væra
rækjuveiðar ekki bundnar kvóta og
taldi hann að stjómvöld hefðu velt
vanda þorskveiðikvótans yfir á
rækjumiðin. Sagði hann að rækju-
miðin á úthafinu hefðu verið notuð
sem einskonar almennings bithagi
fyrir þá sem hafa verið að spara
þorskveiðikvóta sinn.
Rækjuútvegnrinn og
þjóðarbúskapurinn
Benedikt Valsson hjá Þjóðhags-
stofnun flutti erindi um afkomu
rækjuiðnaðaríns og stoðu í þjóðar-
búskapnum. Þar kom fram að
hlutdeild rækju í sjávarvömfram-
leiðslunni hefði vaxið úr 2% 1980
í rúm 11% á síðasta ári. Hann ger-
ir ráð fyrir að aflaaukningin á þessu
ári verði um 16%.
Benedikt Valsson, Þjóðhags-
stofnun: Alrangt að útflutningsat-
vinnugreinar þurfi að vera eitthvað
mikilvægari en aðrar greinar. Arð-
semi rekstursins skiptir venjulegast
mestu máli. Fjárfestingar í sjávar-
útvegi em oft byggðar á happa og
glappa aðgerðum.
Hann sagði að sú staðhæfing
heyrðist oft, að útflutningsgreinar
séu ávallt mikilvægari en aðrar at-
vinnugreinar. Þetta verður að draga
í efa, einfaldlega vegna þess, að
nýtist vinnuafl og fjármagn í fram-
leiðslu fyrir innanlandsmarkað og
sé það í heilbrigðri samkeppni við
innfluttan vaming, er þýðing þess
engu minni en útflutningsfram-
leiðslunnar.
Vinnuaflsnotkun i rækjuvinnslu
hefur aukist úr 210 ársverkum
1970 í 700 til 800 ársverk í ár.
Um fjárfestingu og nýtingu
framleiðslugetu í rækjuvinnslu
sagði Benedikt: „Aðilum, sem festa
fé í sjávarútvegi jafnt sem öðmm
greinum, hefur lengi verið legið á
hálsi fyrir að sýna meira kapp en
forsjá í þessum efnum. Eðlilegar
arðsemiskröfur hafa oft á tíðum
verið fyrir borð bomar og afleiðing-
amar blasa við. Umframgeta er
ekki nýtt fyrirbæri í íslenskum sjáv-
arútvegi. Nú em starfræktar um
40 rækjuverksmiðjur í landinu, en
útgefin rækjuvinnsluleyfi em ná-
lægt 50. Heildamýting framleiðslu-
getu í rækjuvinnslu er talin slök,
misjöfn eftir landshlutum en einna
best við Djúp. Samkvæmt heimild-
um Félags rækju- og hörpudisk-
framleiðenda munu vera um 90
rækjupillunarvélar í landinu. Meðal-
afköst em um 400 kg af hráefni á
klukkustund. Það þýðir, að ef allar
vélamar gengju 12 tíma á sólar-
hring tæki tæplega þijá mánuði að
vinna allan ársaflann á síðasta ári.
Afkomusveiflur rækjuvinnslu em
mjög miklar en að sögn Benedikts
hafa rækjuverksmiðjumar átt því
láni að fagna að vemlegt rekstr-
artap hefur ekki átt sér stað í
greininni frá 1980 og verg hlut-
deild fjármagns kemur ávallt út
með jákvæðu formerki. Það verður
varla sagt um aðrar sjávarvöm-
framleiðslugreinar á þessu tímabili.
Eiginfjárhlutfall rækjustöðvanna er
þó slakara en í öðmm atvinnugrein-
um eða 18% í árslok 1985 á móti
33% í öðmm atvinnugreinum.
Nokkrar umræður hafa orðið um
verðjöfnunarsjóð fiskiðnaðarins.
Aðalfundur Félags rækju- og
hörpudiskframleiðenda samþykkti
tillögu um að sjóðurinn yrði lagður
niður. Benedikt sagði að tilgangur-
inn með verðjöfnunarsjóði fiskiðn-
aðarins væri að draga úr áhrifum
verðsveiflna á erlendum mörkuðum
á hag sjávarvömframleiðenda og
tryggja þannig jafnari hag þjóðar-
búsins.
Nefnd sem stofnsett var af
Óskar Vigfússon forseti Sjó-
mannasambands íslands: Sjó-
mönnum og viðsemjendum þeirra
oft gerður upp meiri óvinátta en
raunvemlega er. Hagsmunir þeirra
fara oft saman og því nauðsynlegt
að sjómenn fylgist með sem flestum
þáttum.
stjómvöldum skilaði í fyrra áliti
sínu. Þar kemur fram að meirihluti
nefndarmanna leggur ekki til breyt-
ingar á gildandi lögum og taldi fulla
ástæðu til að sjóðurinn starfaði
áfram. Taldi meirihluti nefndarinn-
ar, að sjóðurinn hefði yfirleitt
þjónað því hlutverki, sem honum
var ætlað og gæti eins framvegis
dregið úr áhrifum verðsveiflna.
Innflutningnr á rækju
Guðmundur Stefán Maríasson
framkvæmdastjóri Félags rækju-
og hörpudiskframleiðenda gerði
grein fyrir innflutningi á óskel-
flettri rækju, en í apríl 1982 hófst
innflutningur á rækju frá Sovétríkj-
unum til niðursuðu. Það ár vom
flutt inn 1150 tonn. Árið eftir hefst
svo innflutningur á frosinni rækju
til vinnslu og endurfrystingar.
Þama var um að ræða samning
milli fyrirtækisins Marbakka hf. og
ensks fyrirtækis um vinnslu og fór
sú vinnsla fram hjá Niðursuðuverk-
smiðjunni hf. á ísafirði. Þar sem
rækjan var alla tíð í eigu hins enska
fyrirtækis kemur þetta ekki fram í
íslenskum útflutningsskýrslum, þó
var þama um umtalsvert magn að
ræða, að sögn Guðmundar Stefáns.
Fleiri fyrirtæki komu svo á eftir og
árið 1985 nær innflutningurinn
hámarki, en það ár vom flutt inn
6.250 tonn. Síðla ársins urðu miklar
sviptingar á rækjumörkuðunum
vegna aflabrests, meðal annars hjá
Norðmönnum. Við það varð mikill
samdráttur í innflutningi og nam
hann aðeins 600 tonnum á síðasta
ári og í ár hefur nánast enginn inn-
flutningur orðið. Ástæðumar fyrir
innflutningnum sagði Guðmundur
Stefán vera að rækjuverksmiðjum-
ar hefðu verið að styrkjast og meðal
annars eygður möguleiki á að hafa
starfsemi allt árið í stað vertíð-
artímabila áður. Með aukinni fjár-
festingu þurfti stöðugri rekstur og
með innflutningi mátti brúa tímabil
sem engin veiði var á við íslands-
strendur. Þá var einnig byijað að
kaupa rækju úr færeyskum og
dönskum veiðiskipum sem komu til
hafs á íslandi. Þá hafa markaðir
verið að styrkjast vegna aflabrests
hjá öðmm þjóðum. Norðmenn
veiddu 90.000 tonn af rækju 1985,
en árið eftir féll aflinn í 60.000
tonn og fer líklega í ár niður fyrir
50.000 tonn. Veiðisvæði þeirra og
Sovétmanna liggja að nokkm leyti
saman og varð aflabrestur hjá Sov-
étmönnum svipaður. Norðmenn
keyptu 1877 tonn af óskelflettri og
óflokkaðri rækju af íslendingum á
síðasta ári og var meðalverð 112.05
krónur á kflóið. Það er ljóst að
mikið tap varð hjá Norðmönnum
af vinnslunni, en þeir mátu meira
að geta staðið við áður gerða samn-
inga um sölu. Vegna mikillar eftir-
spumar eftir óunninni rækju
erlendis er líklegt að útflutningur
aukist þrátt fyrir vaxandi fjölda
verksmiðja í landinu og auk þess
má reikna með að til innflutnings
komi aftur vegna þess og þó ekki
síður að ekki er greitt í verðjöfnun-
arsjóð af innfluttri rælq'u.
Hráefni, afurðir
og markaðir
Guðmundur Ingason gæðaráð-
gjafi sagði rækjuna vera sérlega
viðkvæma og hefði því rækjuvinnsl-
an mikla sérstöðu innan fiskiðnað-
arins. Hann sagði að íslendingar,
Grænlendingar og Norðmenn væm
stærstu framleiðendur rækjuteg-
undarínnar Pandalus Borealis. Mikil
aukning átti sér stað hjá þessum
þjóðum í veiðum á sama tíma og
hran varð á útbreiðslusvæðum þess-
arar rækju og annarrar náskyldrar
við Alaska og Main í Bandaríkjun-
um. Hann taldi að margt benti nú
til að þróunin væri að snúast við.
Útflutningur rækjuafurða frá ís-
landi byggðist framanaf nær
eingöngu á skelflettri rækju. Þetta
hefur verið að taka ömm breyting-
um á síðustu ámm með auknum
útflutningi á frystri rækju í skel-
inni. Árið 1984 nam slíkur útflutn-
ingur 11% en var í fyrra orðinn 35%
af útflutningi á rækju. Fór um
helmingurinn til endurvinnslu í
Noregi en hinn helmingurinn til
Japans, þar sem rækja er borin
fram í skelinni. Guðmundur telur
að við núverandi aðstæður muni
hlutfall skelrækju í útflutningi auk-
ast á næstu ámm.
Rækjan er að mörgu leyti ólík
öðmm fisktegundum. Hún inniheld-
ur verulega meira magn af sykri
en bolfiskur og verður þetta sæta
bragð best merkjanlegt í mjög
ferskri rækju. Japanir kalla til
dæmis rækjuna sem þeir kaupa
héðan „rauðu sætu rækjuna".
Kaupendur rækju gera yfirleitt
miklar kröfur til gæða. Þeir vilja
að sundvöðvinn sé heill og haldi
efnisgerð sinni, mýkt og bragðgæð-
um. Nokkuð er misjafnt hvemig
tekst til og er íslenska rækjan mjög
misjöfn eftir framleiðendum. Norð-
menn era með ákveðinn staðal sem
var settur 1985. Þar er meðal ann-
ars kveðið á um að íshúð megi vera
á bilinu 8—12%. Endurpökkunar-
fyrirtæki erlendis bæta oft miklu
við uppmnalegu húðunina og á
breska markaðnum hefur verið seld
rækja með 65% íshúðun.
Enginn staðall er til á íslandi og
velti Guðmundur fyrir sér hvort
ekki væri æskilegt að taka upp stað-
al um lágmarkskröfur sem væri um
leið vömmerki og gæðamerki fyrir
ísland.
Hann sagði að góður markaður
væri fyrir hráa skelrækju lausfrysta
í Suður-Evrópu, á Ítalíu og Spáni
fyrir stærðimar 90—150 stykki í
kflói. Mjög stór markaður er einnig
fyrir soðna skelrækju í Evrópu, sem
íslendingar hafa ekki skipt sér af.
Ef soðna rækjan í skel á að vera
góð markaðsvara, þarf að sjóða
hana lifandi. Sjávarútvegsráðu-
neytið gaf úr reglugerð um meðferð
rælquafla um borð í veiðiskipum
1984. Guðmundur taldi hana hafa
komið á góðum tíma og vera skýra
og hefði hún afstýrt mörgum mis-
tökum þegar mesta aukningin átti
sér stað í veiðunum.
Hann sagði þó að innra eftirlit í
verksmiðjunum yrði að efla og gat
þess að nokkuð vantaði á að fram-
leiðendur væm búnir að koma sér
upp nauðsynlegri aðstöðu til ein-
faldra mælinga. Þessa stundina er
ekki sérlega gott markaðsástand
fyrir pillaða rækju. Bretlandsmark-
aður, sem hefur verið stærsti
markaðurinn fyrir pillaða rækju, er
ekki búinn að ná sér eftir mjög
hátt markaðsverð seinnihluta
síðasta árs, sem endaði með því að
salan féll um 30% þá mánuði sem
salan er að jafnaði best. Þá var
orðinn helmings munur milli kald-
sjávarrækju og heitsjávarrækju,