Morgunblaðið - 16.09.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. SEPTEMBER 1987
Orðið geymir þjóðernis-
vitund, sögu og framtíð
eftir Knut Ödegárd
Hér birtist í heild ræða, sem
Knut Ödegárd, forstjóri Nor-
ræna hússins, flutti við upphaf
Bókmenntahátíðar
Forseti íslands, frú Vigdís Finn-
bogadóttir, hefur beðið mig að skila
kærum kveðgum og segja að henni
þyki leitt að geta ekki verið við-
stödd þessa opnun þar sem hún er
erlendis í opinberum erindagerðum.
Hún segist vera stolt yfír að þessi
mikla og merka bókmenntahátíð
skuli haldin á íslandi.
Við sem höfum undirbúið hátíð-
ina erum einnig stolt yfír þeim sigri
hins lifandi orðs sem Bókmennta-
hátíðin merkir. En einkum erum
við þakklát fyrr það að rithöfund-
amir vildu koma hingað og fyrir
alla hjálp sem okkur hefur verið
veitt til þess að gera það fram-
kvæmanlegt og fjárhagslega kleift
að halda hátíðina.
í upphafí var orðið segir guð-
spjallamaðurinn Jóhannes. Orðið
varð hold og blóð og varð Manns-
sonurinn. I hinum stórkostlegu
myndlíkingum Gamla testamentis-
ins skapaði Drottinn manninn af
leiri jarðar og blés lífsanda í nasir
hans og þannig varð maðurinn
lifandi sál.
Orðið, sálarlífíð, er forsenda þess
að maðurinn verði maður. Fyrir
daga Freuds gáfu draumamir
manninum skarpa sjón að hann gat
séð samhengi sem meðvitund dags-
ins sá ekki. Nokkrir eiga enn
drauma og sýnir. Nokkrir sjá enn
inn í aðra veröld eins og Ólafur
Ástuson í Draumkvæðinu.
Gæti það verið að orðið, sýnin,
andlegir kraftar, já orðið í skáld-
skapnum, verði eftirleiðis trygging
þess að maðurinn fái haldið lífí sem
maður. Að í öngþveiti háværra,
sjálfumglaðra radda kaupahéðna
með hugmyndafræði og hagfræði,
vopna- og tölvusala verði skáld-
skapurinn, hljóð orð hans með
bamsandlit, framvegis sá kraftur
sem tryggi okkur það að bjarga
lífínu sem menn.
Því hvað er þetta orð. Það er
meira en miðlun staðreynda. Orðið
geymir sögu okkar, persónulega
sögu okkar og sögu þjóðar okkar
og forsögu okkar. Orðið var Guð
og varð maður segir bróðir okkar
Jóhannes. Orðið geymir goðsagn-
imar sem útskýra líf okkar í
veruleikanum en það geymir einnig
efnið sem goðsagnimar eru smíðað-
ar úr og eftiið sem sprengir þær.
Með öðrum orðum samtímis rætur
niður í hyldýpi sögunnar, skýringar
samtíðar og smíði framtíðar þar
sem lífíð skal halda áfram, ef til
vill. Hlutverk okkar er hið mesta:
Að halda manninum lifandi með því
að halda orðinu lifandi.
Fyrsta bókmenntahátíðin var
haldin 1985. Þegar ég fékk hug-
myndina að svo breiðri uppstillingu
skáldskaparins var mér það strax
ljóst að Norræna húsið gat ekki
staðið fyrir slíku á eigin spýtur.
Ég leitaði því hjálpar íslenskra rit-
höfunda, bókmenntamanna og
stofnana og sett var á fót sérstök,
sjálfstæð nefnd bókmenntahátíðar-
innar.
í framkvæmdanefnd bókmennta-
hátíðarinnar í ár sitja auk mín: dr.
philos. Ámi Siguijónsson, Einar
Kárason rithöfundur. Halldór Guð-
mundsson útgáfustjóri, Ingibjörg
Bjömsdóttir fulltrúi, Sigurður Val-
geirsson útgáfustjóri, Thor Vil-
hjálmsson rithöfundur og Ömólfur
Thorsson bókmenntafræðingur. Jón
Karl Helgason bókmenntafræðing-
ur var ráðinn sérstakur starfsmaður
nefndarinnar. Ég færi þeim öllum
mínar bestu þakkir fyrir prýðilegt
samstarf.
Fyrsta bókmenntahátíðin var til-
einkuð ljóðagerð. Á bókmenntahá-
tíðinni í ár er mest af efninu í
óbundnu máli. Það kemur nokkuð
í einn stað niður hvor grein skáld-
skaparins er í boði, mestu máli
skiptir að góður skáldskapur sé í
boði. Bæði 1985 og í ár sitja nor-
rænar bókmenntir í fyrirrúmi og
við vildum skipa þann sess að vera
norræna bókmenntahátíðin mikla.
Við trúum á gildi samstöðunnar.
Við trúum á hugmyndina um Norð-
urlönd sem menningarsvæði, á hlut
Norðurlanda að vera hvorki
Ameríka né Sovjet heldur Norður-
lönd sem hafa þróað mannúðar-
stefnu þar sem sífellt er haft í huga
gildi einstaklingsins. Ekki Norður-
lönd vegna þess að við séum lík, —
því að svipmótið breytist á leiðinni
frá dönskum komökrum að græn-
lenskum jökulbreiðum, — heldur
Norðurlönd sökum þess að við höf-
um játast reglunni um réttinn til
þess að vera hvert með sínu móti.
Að við getum komið auga hvort á
annað, að við getum horft hvort á
annað, getum séð bróður í mannin-
um sem ekki líkist honum eða henni
sem við sjáum í speglinum. Ljóðið
er að sjá það sem líkt er á þeim
stöðum sem það fellur ekki saman,
sjá samband þar sem við töldum
okkur viss um að ekkert samband
væn.
ísland er skáldalandið. Þetta er
bæði margþvæld fullyrðing og stað-
reynd. Vegna þess að þetta er
staðreynd höfum við fundið nor-
Knut Ödegárd
rænu bókmenntahátíðinni stað hér
— sem viðbót við það sem alltaf
hefur verið í hávegum haft hér á
landi en aldrei einangrað — orðið í
skáldskap, frásagnarlistina, — ætíð
með glugga opinn móti hinum Norð-
urlöndum og annan glugga móti
menningu heimsins þannig að í
húsi skáldsins rúmast allt mann-
legt. Við setjum ekki heldur traust
okkar á það sem norræna stefnu
að Norðurlönd einangri sig og reisi
um sig múra. Norræn menning og
sl.apandi list verður því aðeins
áfram lifandi að við höldum sam-
bandi við heiminn fyrir utan. Því
er þessi norræna hátíð einnig al-
þjóðleg. Kveikjumar að utan em
nauðsynlegar. Norræn bókmennta-
samvinna er ekki nógu góð. Við
lesum ekki nægilega hvorir við aðra
og ein ástæðan er sú að það vantar
fjárráð og markvissa stefnu að þýða
bókmenntir nágrannalandanna.
Það ætti að minnast kosti að koma
af sjálfu sér sem föst regla að þýdd
yrðu rit þeirra sem hljóta bók-
menntaverðlaun Norðurlanda.
Við vonum að Bókmenntahátíðin
verði fundarstaður norrænna þjóða
innbyrðis en einnig norrænna þjóða
og umheimsins. Ekki til þess eins
að þiggja heldur til þess að marka
okkur skýrari stað í alþjóðlegum '*
bókaheimi.
Orðið geymir þjóðemisvitund,
sögu og framtíð. Fólk án sögu, án
eigin þjóðemis er óskadraumr harð-
stjórans. Málið felur í sér sjálfvit-
undina, bróðemið, þjóðina og
þjóðemið og teygist út yfír landa-
mæri til meiri sameiningar. En
sameining er einskis virði ef ein-
staklingurinn reiknast ekki, ef hann
eða hún er ekki maður í krafti
máls og sjálfsvitundar. Málið ber
okkur jaftiframt því að við bemm
málið. Og í þessu liggur hin mikla
ábyrgð okkar — við emm málber-
endur, við varðveitum það sem nær
út yfír okkur sjálf. Við bemm
ábyrgð strax frá fæðingu. Ef við
svíkjum málið svíkjum við móður-
málið. Svíkjum við móðurmálið,
svíkjum við föðurlandið. Móðurmál,
föðurland. Það er þungi eins og úr
Gamla testamentinu yfír þessum
orðum og bergmál þeirra máttugu
afla sem bijótast um í íslendinga-
sögum: Örlagasverðið. Svíkir þú
móður þína og föður skal þér ekki
lengi vært í landi. Þá skaltu átt-
hagalaus reika um sem útlagi yfír
endalaus hraun, flakka um sand-
auðnir, dvelja í köldum hellum og
útskúfunin fylgi þér dag og nótt,
hveija stund. Og þú formælir svik-
um þínum en það er of seint og
refsandi sverðið nær þér. Eða: Það
elta þig uppi tikkandi, blikkandi
vélamar og köld ljós sem sprengja
okkur inn í nýja forsögulega tíma,
tíma eðlanna, tíma skordýranna, ef
til vill, ef til vill lifa skriðdýrin af.
Það er styrkur íslendinga að vita
hveijir við erum því að orðin eru
full af merkingu, bera þjóðemi,
miðla sögulegri vitund. Þau eru
ekki hluti af óljósri sameignar-
menningu sem grundvallast á
falskri, alþjóðlegri múgmenningu
með málfarslegri uppgjöf og hröm-
un. Heldur skýr orð og upprunaleg,
því heyrist rödd íslands og því get-
ur það einnig lagt sitt af mörkum
í stærri heild.
Óánægja
í Einingn
með óein-
ingu
Á FJÖLMENNUM fundi í trúnað-
armannaráði Verkalýðsfélagsins
Einingar á Akureyri, sem hald-
inn var miðvikudaginn 9. septem-
ber sl., var staðan i kjaramálum
VMSÍ rædd mjög ýtarlega.
í framhaldi af þeim umræðum
var eftirfarandi ályktun sam-
þykkt samhljóða.
Fundur trúnaðarmannaráðs
Verkalýðsfélagsins Einingar, hald-
inn á Akureyri 9. sept. 1987, lýsir
vonbrigðum sínum yfír því að ekki
skuli hafa náðst full eining innan
Verkamannasambandsis um kröfu-
gerð og annan undirbúning þeirra
sem nú eru að hefjast.
Fundurinn skorar á öll félög inn-
an Verkamannasambandsins að
sameinast einhuga að baki þeirri
kröfugerð sem mótuð var á for-
mannafundi þess 7. þ.m. og mæta
sem samstíga heild innan samn-
ingaviðræðna.
Jafnframt leggur fundurinn
áherslu á að ljúka þeim fastlauna-
samningum sem eftir er að gera
sem fyrst.
Þá felur fundurinn formanni og
öðrum stjómarmönnum að starfa
fyrir félagsins hönd að samninga-
gerðinni eftir því sem þörf verður
á, á hveijum tíma.
Bókmenntahátíðin 1987
Raunsæi af ýmsu tagi
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Bókmenntahátíðin 1987: Dag-
skrá í Gamla biói. Höfundar:
Poul Borum, Einar Kárason,
Erwin Strittmatter, Kaari
Utrio, Fay Weldon.
Poul Bomm frá Danmörku er
þekkt Ijóðskáld, en líklega kunn-
ari fyrir gagnrýni sína sem oft
er vægðarlaus, jafnvel úrillskuleg.
í Gamla bíói las hann úr væntan-
legri ljóðabók þar sem fjallað er
um mann sem er þannig lýst að
„um leið og hann hverfur inn í
sig/ er hann með sjálfum sér“.
Þetta vom ljóð í hefðbundnum
nútímastíl. Einnig kynnti Bomm
söngva eftir sig sem m.a. leiddu
í ljós að hann hefur gott skop-
skyn. Skop var einnig að fínna í
dæmisögunum sem Bomm las.
En frá skopi Bomms er stutt í
kaldhæðnina.
Kaari Utrio frá Finnlandi er
sagnfræðingur og hefur lagt
stund á að kanna sögu fínnskra
kvenna og bama og skrifa um
það áhugamál sitt. Eftir þeim
sögukafla að dæma sem hún las
er hún eins konar ævintýraskáld
sem sækir yrkisefni til miðalda.
Hátíðarhöldum í Turku árið 1505
var lýst á litríkan hátt, gleði og
skelfíng héldust í hendur. Fram-
lag Kaari Utrio var nokkuð
Kaari Utrio
Poul Borum
sérstakt borið saman við annað
efni bókmenntadagskrárinnar.
Með allt öðmm hætti ljallar
enski rithöfundurinn Fay Weldon
um hugðarefni sín sem era eink-
um vandi kvenna f samtímanum.
Fay Weldon er kunn hér á landi,
tvær skáldsögur eftir hana hafa
komið út í íslenskri þýðingu: Prax-
is og Ævi og ástir kvendjöfuls.
Að mínu mati er Weldon forvitni-
legur höfundur, ekki fyrst og
fremst vegna listrænnar fram-
setningar heldur vegna þess að
hún er órög við að bijóta til mergj-
ar viðkvæm og vandmeðfarin efni
og gerir það með þeim hætti að
hún nær til margra. Og kannski
hjálpar hún einhveijum lesendum
sem eiga við líkan vanda að glíma
og persónur hennar. í því sem hún
flutti í Gamla bíói komu fram öll
helstu einkenni hennar, ekki síst
lagði hún áherslu á að ná til áhey-
renda með samblandi af fjarstæðu
og háði.
Erwin Strittmatter frá Austur-
Þýskalandi er sagður fulltrúi
sósíalraunsæisins alræmda. Þetta
kom fram í bókarkafla sem lesinn
var í íslenskri þýðingu. Eftir kaf-
lanum að dæma er breiður og
nákvæmur stíll einkennandi fyrir
Strittmatter og hann á til gaman-
semi sem nýtur sín vel í frásögn-
inni. Skemmtilegir vom þættimir
um ferðalag þeirra Strittmatters
og Bertolts Breehts um Holland
og Belgíu.
Einar Kárason las nýja smá-
sögu sem hann kallar Sorgarsögu.
Það helsta sem fínna má að smá-
sögum Einars Kárasonar er að
þær em í lengra lagi, að minnsta
kosti fyrir bókmenntadagskrá af
því tagi sem boðið var upp á í
Gamla bíói. En Sorgarsaga er
dæmi um að smásagan er að
sækja í sig veðrið á ný. Þetta er
raunsæileg saga eins og fleiri sög-
ur Einars, saga drengs sem verður
fyrir mikilli sorg og hvemig hann
bregst við. Því má velta fyrir sér
hvers vegna æðahnútar em orðn-
ir jafn ásækið söguefni íslenskra
höfunda og raun ber vitni. Meira
máli skiptir að í Sorgarsögu nær
Einar Kárason á köflum mögnuð-
um tökum á söguforminu. Við
bíðum eftir Söng villiandarinnar
og fleiri sögum sem væntanlegar
em í haust.
Fyrmefnd bókmenntadagskrá í
Gamla bíói var að mínum dómi
alltof löng. Hér var á ferð athygli-
svert efni og að mörgu leyti vel
að kynningunni staðið, en ekki
má ofgera.