Morgunblaðið - 28.02.1987, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. FEBRÚAR 1987
Lánasjóður íslenskra námsmanna:
Jafnrétti og valfrelsi til náms —
Traustur fj árhagsgrundvöllur
eftirJón Sigurðsson
Námslán hafa verið mikið til
umræðu í vetur eins og reyndar
marga undanfama vetur. Um ára-
mótin kom, eins og kunnugt er, upp
deila milli stjómarflokkanna .um
það, hvaða tillögur ætti að gera um
endurskoðun laga um lánasjóðinn.
Þessi deila virtist að vísu snúast
mest um mannleg samskipti þeirra
er stóðu að tillögugerðinni og bar
kannski vitni um kosningafiðring.
Hún átti sér þó vafalaust einnig þá
skýringu, að málefni sjóðsins eru
býsna flókin og mismunandi leiðir
eru til að taka á þeim, þótt fátt
kæmi fram um það í deilunni. í
þessari grein verður ekki fjallað um
einstök atriði þessarar deilu heldur
verða málefni lánasjóðsins reifuð í
stórum dráttum og varpað fram
nokkrum hugmyndum sem skoða
þarf, þegar tekið verður á málefn-
um sjóðsins í alvöru.
Markmið lánasjóðsins
Lögin um Lánasjóð íslenskra
námsmanna hafa þrjú meginmark-
mið, sem nokkuð almenn samstaða
virðist um. Þau eru:
1) Að tryggja jafnrétti til náms án
tillits til efnahags eða félags-
legra aðstæðna.
2) Að hvetja fólk til að leita sér
menntunar.
3) Að tryggja fjárhag lánasjóðsins
til lengri tíma litið.
Núgildandi útlána- og endur-
greiðslureglur virðast uppfylla
fyrstu tvö markmið laganna allvel
á þann hátt, að allir háskóla- og
mjög margir sérskólanemar eiga —
að uppfylltum ákveðnum skilyrðum
— kost á námslánum, sem fara
langleiðina að duga fyrir fram-
færslukostnaði. Þá eru lánin
vaxtalaus og endurgreiðsla þeirra
takmörkuð við tiltekinn hundraðs-
hluta af tekjum að námi loknu. í
þessu kerfí felst umtalsverð hvatn-
ing til náms. Þriðja markmiðið —
fjárhagsmarkmiðið — er hins vegar
ekki uppfyllt.
Fjárhagnr sjóðsins
Talið er, að endurgreiðsluhlut-
fallið, sem svo er nefnt, verði
80—90%, þ.e. að námsmenn muni
greiða lánasjóðnum til baka á næstu
áratugum 80—90% af þeim lánum,
sem þeir fá úr honum. Af almanna-
fé komi því á endanum ekki nema
um 10—20%. Þetta kann einhveij-
um að virðast í sæmilegu samræmi
við þriðja markmið laganna, en svo
er þó alls ekki vegna þess, að í
þessum endurgreiðslureikningi er
ekki tekið tillit til vaxta. Einfaldast
er að útskýra þetta með því að
hugsa sér, að útlán lánasjóðsins
væru að öllu leyti fjármögnuð með
lánsfé, sem t.d. gæti verið erlent
að uppruna. Þá verður sjóðurinn
að greiða meira fé í afborganir og
vexti en hann sjálfur innheimtir f
afborgunum af námslánum, ein-
hvers staðar verður að taka þetta
fé. Svipaða sögu er að segja væru
námslánin algjörlega íjármögnuð
af skattfé. Væri það fé ekki notað
í vaxtalaus námslán hefði mátt setja
það í fyrirtæki, sem skilaði arði,
lána það með vöxtum, t.d. í gegnum
húsnæðiskerfíð eða, sem ef til vill
er nærtækast, draga úr iántökum
ríkisins. Þannig kosta námslánin
þjóðfélagið meira fé en beinlínis er
lagt út til þeirra, hvað sem líður
fjármögnunarleiðinni og 100% end-
urgreiðsluhlutfall hrekkur ekki til
að greiða allan þann kostnað. Á
máli hagfræðinga heitir þetta, að
núvirði endurgreiðslna sé lægra
hlutfall af útlánum en endur-
greiðsluhlutfallið, sem oft er vitnað
til. Reyndar er ólíklegt, að núvirði
endurgreiðslna nái helmingi af láns-
flárhæð miðað við núgildandi
reglur. í heild eru lánin því að
meira en helmingi styrkur, þótt
óljóst sé, hver blandan verður milli
styrks og láns hjá hveijum einstök-
um námsmanni, þar til 40 ára
endurgreiðslutíminn er liðinn. Við
bætast svo auðvitað beinir styrkir
og rekstrarkostnaður sjóðsins. Með
þessu er því þó alls ekki haldið fram,
að námslán eigi að vera á sömu eða
svipuðum kjörum og önnur lán.
Mikilsverð rök hníga reyndar að
því, að námslán eigi að vera á vild-
arkjörum, eins og vikið er að hér á
eftir. En það er nauðsynlegt, að
menn átti sig á fjárhagslegum stað-
reyndum málsins.
Vandinn, sem stjómvöld eru sí-
fellt að glíma við í sambandi við
lánasjóðinn, stafar af því, að Qár-
þörf hans hefur vaxið mjög ört á
undanfömum árum. Þótt einstakan
svartan sauð megi ef til vill fínna
í hópi þeirra námsmanna, sem fá
lán úr sjóðnum, má rekja stærsta
hlutann í aukinni fjárþörf hans til
tveggja atriða: Annars vegar hefur
fólki í lánshæfu námi fjölgað mjög
og hins vegar hafa námslánin
hækkað, þegar litið er yfir nokkur
ár, þótt þau hafí lækkað að raun-
gildi á allra síðustu ámm. En þessi
þróun segir þó ekki alla söguna um
ijárþörfina. Við þarf að bæta byrði
vaxta og endurgreiðsla lána, sem
sjóðurinn hefur tekið til að standa
undir útlánum, þegar framlög úr
ríkissjóði hafa ekki dugað, en þau
lán eru á markaðskjörum. Fjárþörf
sjóðsins hefur því vaxið hröðum
skrefum. Á Qárlögum ársins 1987
er gert ráð fyrir 928 milljóna króna
framlagi úr ríkissjóði og 800 millj-
óna króna lántöku og hefur lántak-
an nær fjórfaldast að raungildi frá
árinu 1981. Af ráðstöfunarfénu,
sem eru rúmlega 1.800 milljónir
króna brúttó, er áætlað, að tæplega
3.000 milljónir króna fari til að
greiða afborganir og vexti af lán-
um. Inn í sjóðinn koma hins vegar
rúmlega 100 milljónir króna í af-
borgunum og verðbótum af náms-
iánum og vaxtatekjum. Lántaka á
markaðskjörum til lánasjóðs, sem
starfar eftir núgildandi reglum
Lánasjóðs íslenskra námsmanna,
er sjónhverfíng, því sjóðurinn getur
alls ekki endurgreitt slíkt lán. Hér
eru menn að velta vandanum á
undan sér til þess að láta A-hluta
Qárlaga líta betur út. Fjárþörf lána-
sjóðsins vex hins vegar í sífellu.
Það þarf því að skoða nánar hlut-
verk fjárveitinga til sjóðsihs og
horfast í augu við fjárhagsvanda
hans á raunsæjan hátt með auknum
flárframlögum úr ríkissjóði.
Fjárhagur námsmanna
Námsmönnum kann að þykja
námslánin naumt skömmtuð. Fjár-
hæðin, sem þeim er ætluð til
framfærslu, er vissulega ekki há.
Hún er nú í ársbyijun 1987 22.350
krónur á mánuði fyrir einstakling
við nám í Reykjavík, sem býr í leigu-
húsnæði. Hækkun lánsfjárhæðar-
innar er þó hvorki eina né endilega
besta leiðin til að bæta kjörin, með-
an á námi stendur. Mörgum
námsmanni kemur líklega betur,
að atvinnutelqur skerði ekki lán-
tökuréttinn í jafnríkum mæli og nú
er. Skerðingarhlutfallið af tekjum
umfram framfærslukostnað í náms-
leyfum, sem nú er 65%, er of hátt
og slævir án efa sjálfsbjargarvið-
Ieitni námsmanna. Þessi skerðing
tengist auðvitað lánskjörum. Því
vægari sem lánskjörin eru þeim
mun meiri þörf er fyrir skömmtun
Jón Sigurðsson
„Þessi skerðing tengist
auðvitað lánskjörum.
Því vægari sem láns-
kjörin eru þeim mun
meiri þörf er fyrir
skömmtun af þessu
tagi. Bæru námslánin
lága raunvexti, t.d.
1—2%, ætti þetta skerð-
ingarhlutfall ekki að
vera hærra en jaðar-
skatthlutfallið í nýja
skattakerf inu, sem nú
er lagt til að verði innan
við 35%.“
af þessu tagi. Bæru námslánin lága
raunvexti, t.d. 1—2%, ætti þetta
skerðingarhlutfall ekki að vera
hærra en jaðarskatthlutfallið í nýja
skattakerfinu, sem nú er lagt til
að verði innan við 35%. Úr því
skattamálin eru nefnd er rétt að
taka fram, að það er mikill galli á
stjómarfrumvörpum um stað-
greiðslu skatta, sem nú er til
umræðu á Álþingi, að samkvæmt
þeim þurfa námsmenn að byija að
borga fulla skatta um leið og þeir
koma út f atvinnulífið að loknu
námi. Hingað til hefur fyrsta árið
verið skattlaust og hafa námsmenn
— eða réttara sagt fyrrverandi
námsmenn — getað notað það til
að koma undir sig fótunum. Einnig
er hætta á, að námsmenn beri
hærri skatta af sumartekjum sínum
í staðgreiðslukerfínu en í núverandi
skattakerfí. Alþýðuflokksmenn vilja
beita sér fyrir því, að tekið verði
sérstakt tillit til aðstæðna náms-
manna í hinu nýja skattakerfí. Það
getur ekki verið æltunin að leggja
stein í götu þeirra eins og gert er
í skattafrumvörpum ríkisstjómar-
innar. Þeim þarf að breyta að þessu
leyti.
Tillögumar um þakið
Tillögumar tvær um endurskoð-
un laga um lánasjóðinn, sem full-
trúar í nefnd á vegum menntamála-
ráðherra hafa viðrað að
undanfömu, virðast annaðhvort
breyta sáralitlu um Qárþörf sjóðsins
á næstu árum eða fóma tveimur
fyrstu meginmarkmiðum núgild-
andi laga til þess að draga úr
fjárþörfínni. Tillögumar ganga út
á það, að hver námsmaður skuli
eiga kost á ákveðinni fjárhæð að
láni, þ.e. upp að svonefndu þaki,
en helsti munurinn á tillögunum er
hversu hátt það skuli vera, 1 V2 eða
2 milljónir króna. Lán undir þessu
þaki verði verðtryggð, en vaxta-
laus, eins og nú er um öll námslán.
Það, sem námsmaðurinn fái að láni
umfram þessa fjárhæð, beri hins
vegar svipaða vexti og nú eru á
húsnæðislánum, eða 3,5% umfram
verðtryggingu, og þessi lán endur-
greiðist á skemmri tíma en önnur.
Jafnframt var gert ráð fyrir því,
að komið yrði á fót styrkjakerfi,
þótt því hafí ekki verið lýst. Nái
tillaga af þessu tagi fram að ganga,
er hætt við því að dragi úr því jafn-
rétti, sem nú er til náms. Hún mun
íþyngja námsmönnum með mikla
framfærslubyrði. Ekki fer heldur á
milli mála, að hún letur fremur en
hvetur til náms, sérstaklega fram-
haldsnáms við háskóla erlendis og
þá einkum þar, sem skólagjöld
tíðkast eins og í Bretlandi og
Bandaríkjunum. Það virðist einmitt
vera þannig, sem henni er ætlað
draga úr fjárþörf lánasjóðsins, það
er með því að fá menn einfaldlega
til að hætta við að leggja út í fram-
haldsnám og beina mönnum frá
námi í hinum enskumælandi heimi,
sem þó býður í mörgum greinum
bestu menntun. Þetta lýsir skamm-
sýni hjá tillögusmiðunum.
Hugmynd um
endurskoðun
Tilgangur endurskoðunar á lög-
um um lánasjóðinn að þessu sinni
ætti ekki fyrst og fremst að vera
að draga úr fjárþörf hans í allra
næstu framtíð, heldur frekur að
auka Mut beinna fjárframlaga
til sjóðsins næstu árin og tryggja
fjárhag hans betur, þegar til
lengri tima er litið, án þess að
stofna í hættu markmiðum hans
um jafnrétti og hvatningu til
náms. Við þessa endurskoðun er
vert að skoða þá hugmynd, að öll
námslán beri lága vexti, t.d. 1%
umfram verðtryggingu, en það eru
nú lægstu vextir í húsnæðislána-
kerfinu til verkamannabústaða.
Endurgreiðslutími yrði svipaður og
nú, eða á bilinu 30—40 ár. Jafn-
framt þyrfti að skoða ýmis ákvæði
um rétt til lántöku og endurgreiðslu
námslána, ekki síst tekjutengingu,
hváð þetta tvennt varðar. En í þessu
efni má ekki rasa um ráð fram,
heldur þarf að athuga hvort tveggja
vandlega, áhrifín á hag námsmanna
og á fjárhag lánasjóðsins. Eitt mik-
ilvægt atriði, sem hafa þarf í huga
í þessu sambandi, eru þær horfur
um fólksíjöldaþróun, að fólki á
námsaldri fækkar á næstu áratug-
um. Nauðsynlegt er að gera
áætlanir um greiðslur úr og í lána-
sjóðinn langt fram í tímann á
breytilegum forsendum um vexti,
endurgreiðslur, lánsrétt o.s.frv.,
þannig að meta megi áhrif breyt-
inga á þessum lykilstærðum. Því
miður skortir á, að slíkum vinnu-
brögðum hafí verið beitt við tillögu-
gerð um lánasjóðinn. Þótt slíkar
athuganir vanti, virðist ljóst, að sú
tilhögun, sem hér er fítjað upp á,
ætti ekki að skaða fyrstu tvö megin-
markmiðin með starfsemi lána-
sjóðsins, þ.e. jafnrétti og hvatningu
til náms. Gæfu athuganir hins veg-
ar til kynna, að þau væru í hættu,
kæmi til greina að setja þak á þá
fjárhæð námslána, sem ber vexti,
en það, sem færi yfir þetta þak,
yrði vaxtalaust eða beinn styrkur
eftir mati á námsárangri. Styrkir
yrðu þá fyrst og fremst veittir til
framhaldsnáms, sem væri eftir-
sóknarvert bæði fyrir einstakling
og þjóðfélag, og til námsmanna,
sem náð hafa góðum árangri. Auð-
vitað er öruggt eftirlit með náms-
framvindu ekki síður nauðsynlegt í
slíku kerfí en því, sem nú er við lýði.
Þegar kemur fram á næstu öld
er hugsanlegt, að endurgreiðslur til
sjóðsins verði í svona kerfí meiri
en útlán hans vegna fækkunar fólks
á skólaaldri. Ástæðulaust er fyrir
námsmenn að sýta nú hugsanlegan
greiðsluafgang sjóðsins, þótt ein-
hver yrði. Reyndar á fjárþörf vegna
símenntunar líklega eftir að koma
inn í myndina í vaxandi mæli. Verði
hins vegar greiðsluafgangur eftir
aldamót mun hann auðvitað renna
til ríkissjóðs og koma til lækkunar
á sköttum, meðal annars þeirra,
sem stunda nám um þessar mundir.
Góð menntun er sam-
eiginlegt hagsmunamál
Þessi hugmynd, sem hér hefur
verið varpað fram, er í raun algjör
andstæða þeirra tillagna, sem
nefndarmenn á vegum núverandi
stjómarfiokka hafa verið að kynna.
Sannast sagna virðast þær tillögur
hvorki sérlega markvissar né vel
rökstuddar. Hugmyndin um þak á
námslán með strangari lánskjörum,
þegar yfír það er komið, er stórlega
varhugaverð. Hún virðist hugsuð
til að góma svarta sauði, en gæti
ekki síður bitnað á hvítum gæðing-
um.
Málefni lánasjóðsins þarf að taka
til athugunar á næstunni í nánu
samráði við samtök námsmanna.
Það er mikilvægt að ná breiðari
samstöðu um þetta málefni, þannig
að hægt verði að setja reglur um
starfsemi hans, sem fá staðist.
Óvissa um námslánareglur hefur
valdið námsmönnum miklum óþæg-
indum. Starfsemi sjóðsins er snar
þáttur í menntastefnu framtíð-
arinnar, sem ætti að miða að sem
mestu valfrelsi til náms og sem
mestri fjölbreytni í menntun þjóðar-
innar, að gefnum þeim §ármunum,
sem til ráðstöfunar eru. Nám er-
lendis er þar ekki síður mikilvægt
en nám hér á landi.
Rökin fyrir vildarkjörum á
námslánum eru auðvitað þau, að
góð menntun er öðrum þræði sam-
eiginlegt hagsmunamál þjóðarinnar
en ekki eingöngu sérhagsmunamál
námsmanna. Það er þjóðarbúið í
heild, sem nýtur hluta arðsins af
góðri menntun. Þetta eru gild rök
fyrir því að niðurgreiða vexti af
námslánum að vissu marki, en tæp-
lega niður í núll nema í undantekn-
ingartilfellum. En þá ættu beinir
námsstyrkir frekar að koma til
skjalanna.
Greiðsluáætlun
Lánasjóðs
íslenskra náms-
mannaárið 1987
QralAslur f sJóAinn m.kr.
Framlag ríkissjóðs 928
Tekinlán 800
Afborganiraf námslánum 37
Vaxtatekjur og verðbætur 71
Samtals til ráöstöfunar 1.836
GrelAslur úr sjóAnum
Veitt námslán 1.460
Veittirstyrkir 46
Afborganirtekinnalána 155
Vaxtagjöld 137
Rekstrarkostnaður 38
Samtals ráðstafað 1.836
Hdmlld: Fjárlög fyrir árið 1987,
tölur jafnaðar í heilar milljónir króna.
Höfundur er hagfrœðingur.
Hann erífyrata sœti á fram-
boðslista Alþýðuflokksins i
komandi þingkosningum.