Morgunblaðið - 28.02.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. FEBRÚAR 1987
AF HVERJU TEXTAÐAR ÓPERUR - EÐA - AF HVERJU EKKITEXTAÐAR ÓPERUR?
Aida með ís-
lenzkum texta
eftirSigrúnu
Davíðsdóttur
Á Aidu íslenzku óperunnar ann-
að kvöld verður í fyrsta skipti hér
brugðið upp á tjald efniságripi
söngtextans, líkt og gert er við
erlent sjónvarpsefni. Textaðar
óperusýningar sjást orðið víða um
óperuheiminn og því tímabært að
íslenzkir óperugestir kynnist fyrir-
bærinu.
Við hlið íslenzku óperunnar
stendur félag stuðningsmanna. í
haust hófu nokkrir félagar þess
afskipti af óperunnL Það var drif-
kraftur læknanna Áma Tómasar
Ragnarssonar, Þorsteins Blöndals
og próf. Þorvalds Gylfasonar, sem
kom II trovatore svo eftirminnilega
í beina útsendingu sjónvarpsins í
haust. Textamir em næsta verk-
efni þeirra, til að efla enn og
treysta óperuflutning hér. Að
þessu sinni sá Þorsteinn mest um
framkvæmdahliðina.
Hugmynd að textunum kom upp
þegar þeir félagar hugleiddu, hvað
styrktarfélag ópemnnar gæti gert
til að treysta fyrirtækið í sessi.
Ein hugmyndin var beina útsend-
ingin, önnur textun og sú þriðja
hátíðartónleikar, sem vonandi
verða í vor. í samtali við Þorstein
og Áma Tómas hnykktu þeir á að
textamir ættu að færa ópemna
nær áhorfendum, gera þeim hana
aðgengilegri og laða þannig fleiri
í íslenzku óperuna, en vissulega
mætti líka líta á textaðar sýningar
sem betri og bætta þjónustu við
ópemgesti. Vonandi laði slíkar
sýningar nýja áhorfendur inn í
ópemna því þá styrkist reksturinn.
Opemáhugafólk hér verður auðvit-
að ekki áhyggjulaust um ópem-
framtíðina fyrr en hægt verður að
fastráða söngvara, rétt eins og
leikara og dansara, og koma upp
njörvuðum ópemrekstri.
Þegar farið var að hugleiða text-
un Aidu í haust, var stjóm óper-
unnar strax hlynnt hugmyndinni
og tók henni vel. En það er ekki
alveg einfalt að koma textum inn
í verk, sem er þegar komið lan-
gleiðina á fjalimar. Una Collins,
sem sá um leikmynd og búninga,
var auðvitað nokkuð áhyggjufull
yfír því hvemig textunum yrði
komið fyrir í verki hennar. Dec-
kert hljómsveitarstjóri var ekki
fullsannfærður um nauðsyn text-
ans. Vita ekki allir allt um Aidu?
var sjónarmið Vínarbúans. En
Bríet Héðinsdóttir leikstjóri tók
strax svo vel í hugmynd áhuga-
mannanna, að það var engin
spuming um framkvæmdina.
Hennar sjónarmið var fyrst og
fremst það, að áhorfendur skildu
betur það sem færi fram á sviðinu
og nytu sýningarinnar betur með
textum.
Þar með var hægt að byija und-
irbúninginn. En þó orð séu til alls
fyrst verður lítt um áþreifanlegar
framkvæmdir ef ekki fæst fé. Sól
hf. lagði fram svo myndarlegan
styrk, að það var hægt að ráðast
í framkvæmdir. Textunin hefur
'____á spjaldið í salnum.
Textaðar óperur í útiöndum
Óperan er uppmnnin á 16. öld,
m.a. sem tilraun til að líkja eftir
grískum leikritaflutningi til foma,
en þá er haldið að textinn hafí
verið fluttur með einhvers konar
tónlistamndirleik. Síðan hefurtón-
listin orðið ofan á, óperan tilheyrir
tónmennt fremur en bókarmennt.
Gildi textans er þó enn til um-
ræðu. Platón var ekki í vafa um
að textinn væri aðalatriðið, tónlist-
in í honum undirorpin. Þessi
skoðun hans segir vísast meira um
leikrit hans daga, en ópemr núorð-
ið. Því er gjaman slegið fram í
hálfkæringi að óperatextar séu
hvort sem er svoddan léttmeti, að
það taki því ekki að flíka þeim um
of. En svona einfaldanir og al-
hæfíngar em of yfírborðskennt
svar við spumingum um hlutverk
og gildi ópemtexta.
Það ku hafa tíðkast lengi að
ópemgestir gætu fengið textann,
líbrettóið, í óperahúsunum og lásu
óspart á meðan á sýningu stóð.
En sagan segir að Wagner hafí
verið fyrstur til að skrúfa niður
ljósin á sýningum. Nú þekkist ekki
annað. Þar með lagðist líka að
mestu af, að fólk læsi sér gagns
á sýningum, þó slíkt sjáist alltaf
eitthvað. En það virkar óneitan-
lega öfugsnúið hjá meistara
Wagner að koma í veg fyrir lestur
á sýningu, því sjálfur lagði hann
mikla áherzlu á óperutexta sinn,
leit ekki síður á sig sem skáld en
tónskáld. Fyrri tíma áhorfendur
streittust lengi við lesturinn á sýn-
ingum, eins og vaxblettótt líbrettó-
blöð sýna. Það er hætt við að
bmnaeftirlitið kynni lítt að meta
slíka sjálfsbjargarviðleitni.
Þegar ópemr fóm að birtast á
erlendum sjónvarpsskjám, vom
þær auðvitað sýndar textaðar, rétt
eins og annað efni á útlenzku. Þá
kom líka í ljós að margir, sem
áður höfðu sízt laðast að ópera-
menntum, urðu frá sér numdir.
Jafnvel sögðu menn að Wagner-
ópemr, sem hafa orð á sér fyrir
að vera hið mesta torf, yrðu jafn
auðskiljanlegar og Gagn og gam-
an, þegar textinn fylgdi með. Og
ópemr í sjónvarpi era löngu orðn-
ar fastur og feyki vinsæll dag-
skrárliður víðast hvar. Bara að það
fréttist nú hingað ...
Þegar óperaforstjórar heyrðu
af ánægju sjónvarpsáhorfenda,
fóra þeir að þreifa sig áfram með
textaðar sýningar, t.d. skólasýn-
ingar. Þessi háttur var t.d. hafður
á í Covent Garden, alveg frá því
1984. En nýjungin kom líklega
fyrst fram í Kanada og svo Banda-
ríkjunum um og uppúr 1980 enda
þarlendir ekki eins þrúgaðir af
langri óperahefð og -sögu og Evr-
ópubúar. Víða vora gerðar skoð-
anakannanir meðal áhorfenda og
hrifningin var algjör, ekki óal-
gengt að um 80% aðspurðra lýst
ánægju sinni. Þeir einu sem kvört-
uðu hástöfum vora nokkrir
nafnkunnir óperaunnendur og
gagnrýnendur. Fyrir mörgum
þeirra virðist opinberaður textinn
vera eins konar helgispjöll, þar
sem leyndardómurinn er ópnaður
hinum óupplýstu og fáfróðu. En
af viðtökum textaðra óperasýn-
inga virðist enginn efí á, að þær
hafí þegar áunnið sér fastan sess.
í erlendum óperatímaritum hef-
ur umræða um köst og löst
textanna gengið um hríð og auð-
vitað sýnist sitt hveijum. Mótrökin
era helzt þau, að textinn skipti
engu máli, en þeir sem vilji kynna
sér hann, geti bara lesið hann fyr-
ir sýningu. Texti á flökti við sviðið
hljóti alltaf að vera svo áberandi,
að hann dragi athygli frá öðram
þáttum sýningarinnar. Auk þess
séu þeir afneitun á leikrænni hlið
óperannar.
Þessi svara meðmælendur texta
fullum hálsi, að texti geri áhorf-
endum kleift að fylgjast mun betur
með framvindunni en ella, sýning-
in verði meira lifandi. Auk þess
dragi textamir að áhorfendur, sem
fínnist tónlistin framandi og sem
hafí ómögulega getað áttað sig á
söguþræðinum, en þegar hann
renni upp fyrir þeim, geri allt ann-
að á sviðinu það líka. Vel gerðir
og sýndir textar trafli ekki, heldur
renni inn í heila áhorfenda í
samkrulli við allt annað, sem fyrir
augu beri. Og þeir styðji einmitt
við bakið á söngvuranum í leik-
tjáningu þeirra, með því að
áhorfendur skilji textann og þá
um leið látæði þeirra. Merkingar-
Iaust patið öðlist skyndilega
merkingu. Textinn sé nútímaleg
aðferð við að miðla textanum í
stað þess að fólk hafí gjaman
haft líbrettóið á hnjánum héma
áður fyrr. Það sé tiltölulega nýtil-
komið að meirihluti óperagesta
hafí ekki hugmynd um hvað
söngvaramir syngi, svo það sé sízt
ástæða til að líta á það ástand,
sem sjálfsagt. Svo er textamót-
mælendum núið um nasir að vilja
í raun hafa óperar eingöngu fyrir
fáa útvalda og upplýsta. Og minn-
ug vaxblettótta líbrettóblaða úr
óperahúsum áður fyrr, þá era text-
ar á tjaldi ekki eins hættulegir og
óperagestir með kerti og blöð í
höndunum...
Eins og áður er nefnt, hafa
óperahúsin gjaman gert skoðana-
könnun meðal gesta sinna um
hvemig þeir kunni textunum. í
Covent Garden var þátttakan
dræm, aðeins um 20% svöraðu,
en af þeim vora um 80% hlynntir
textum. í því húsi era sýningar
textaðar í vetur, en líka hafðar
nokkrar ótextaðar, svo áköfustu
mótmælendumir þurfi ekki að sitja
heima, eins og þeir hafa annars
hótað, tregablandnir, í bréfadálk-
um blaða. í Chicago svöraðu
tæplega 11.500 óperagestir og af
þeim vora 82% ánægðir með fram-
takið, 36% fannst þó lítilsháttar
traflun af textum, en 46% sögðust
líka vilja texta, þó óperamar væra
sungnar á ensku.
Víðast hvar er textunum varpað
á tjald fyrir ofan sviðið og í stóram
húsum þurfa textamir auðvitað
að vera geysi stórir. En það þekk-
ist einnig að textaborðinn sé
hafður neðan við sviðsmyndina,
en ofan við hljómsveitina.
Það flölgar æ þeim óperahús-
um, sem kjósa að setja texta á
óperar sínar, svo vísast era slíkar
sýningar á góðri leið með að verða
jafn sjálfsagðar og erlent sjón-
varpsefni með texta. Óperaunn-
endur gleðjast ekki sízt ef
nýjungin dregur fleiri að, því þá
hækkar í peningakössum óperu-
húsanna og listgreinin dafnar enn.