Morgunblaðið - 10.08.1985, Blaðsíða 24
24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. ÁGÚST 1985
fUínrgim Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 35 kr. eintakiö.
Boltinn stöðvaður
í sjóflutningunum
Ríkisstjórnir Bandaríkjanna
og íslands hafa nú náð
samkomulagi um þá tilhögun,
sem skal ríkja í sjóflutningum
fyrir varnarliðið á Keflavíkur-
flugvelli. Flutningana á að
bjóða út. Þannig hefur náðst
fram sú meginósk íslenskra
stjórnvalda, að jafnræði væri á
milli landanna, en íslensk
skipafélög þyrftu ekki að vera
sett til hliðar vegna banda-
rískra einokunarlaga frá 1904.
Strax og það var ljóst vorið
1984, að bandaríska skipafélag-
ið Rainbow Navigation ætlaði
að gera kröfu til allra sjóflutn-
ina fyrir varnarliðið í krafti
hinna bandarísku einokunar-
laga, tók Geir Hallgrímsson,
utanríkisráðherra, málið í sínar
hendur. Hann hefur rætt það á
fjölmörgum fundum með
bandarískum ráðamönnum og
oftar en einu sinni við George
Shultz, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna. Eftir fund
ráðherranna í Lissabon í maí
síðastliðnum var því hreyft af
Bandaríkjamönnum, að ef til
vill væri unnt að leyfa Rainbow
að starfa áfram í skjóli einok-
unarlaganna en bæta íslensku
skipafélögunum „tjónið" með
einhverskonar skaðabótum.
Þessari hugmynd var snarlega
hafnað af öllum íslenskum aðil-
um enda stangast hún á við þær
grundvallarhugmyndir, sem
búa að baki varnarsamstarfs
þjóðanna.
Áfram var því unnið að því að
leysa málið að skapi íslendinga.
Fyrir skömmu kom John Lehm-
en, flotamálaráðherra Banda-
ríkjanna, til landsins meðal
annars til að heiðra Marshall
Brement, fráfarandi sendiherra
Bandaríkjanna, fyrir vel unnin
störf í þágu samskipta þjóðanna
og bandaríska flotans. Lehman
ræddi í þeirri heimsókn við Geir
Hallgrímsson, utanríkisráð-
herra. Nú kemur í ljós að það er
flotamálaráðuneytið, sem telur,
að flutningana eigi að bjóða út
vegna þeirra háu farmgjalda
sem Rainbow krefst. Bendir allt
til þess, að í viðræðunum við
Lehman hafi ísinn fyrst tekið
að bresta og víst er að Brement,
sendiherra, vann að lausn máls-
ins allt þar til hann hvarf af
landi brott í síðustu viku og á
mikinn þátt í því, að ísinn
brotnaði að lokum á fundinum í
Ráðherrabústaðnum á miðviku-
dag og fimmtudag. Þegar þeir
Geir Hallgrímsson og George
Shultz hittust í Helsinki í síð-
ustu viku kom í ljós, að með ein-
um fundi í Reykjavík yrði unnt
að skapa það jafnræði milli
ríkjanna, sem íslendingar hafa
ávallt krafist að ríkti í þessu
máli sem öðrum.
Á næstu vikum og jafnvel
mánuðum mun bandaríska
flotamálaráðuneytið vinna að
því að ganga frá útboðsskilmál-
um. Það er líklega vandaverk
tæknilega en ekki síður pólit-
ískt, því að með samkomulaginu
við íslendinga kunna bandarísk
stjórnvöld að skapa fordæmi
vegna flutninga til annarra
landa, þar sem eru bandarískar
herstöðvar. Þá er málið lög-
fræðilega flókið. í stað þess að
hrófla við einokunarlögunum
sjálfum ákvað Bandaríkjastjórn
að fara þá leið að nota heimild
forseta Bandaríkjanna til að
veita undanþágu frá einokunar-
ákvæðum laganna frá 1904.
Fulltrúar Rainbow Navigation
vilja auðvitað vernda einokun-
araðstöðu sína og segjast nú
huga að lagalegum úrræðum til
að hnekkja samkomulaginu,
sem skýrt var frá í Reykjavík í
fyrradag. Forsvarsmenn ís-
lensku skipafélaganna fagna
meginniðurstöðunni en lýsa því
skiljanlega yfir, að þeir bíði
með frekari útlistanir, þar til
þeir sjái hvernig staðið skuli að
framkvæmd útboðsins og þeim
skilmálum, sem um hefur verið
rætt.
Menn geta að sjálfsögðu deilt
um það, hvort hér sé um mikil-
vægt eða merkilegt mál að
ræða. Slíkar deilur skipta þó
engu, því að málið var eins og
snjóbolti, sem hefði getað
breyst í skriðu væri hann ekki
stöðvaður. Undir forystu Geirs
Hallgrímssonar hefur tekist að
stöðva boltann. Hann er nú í
höndum bandaríska flotamála-
ráðuneytisins.
Morgunblaðið fagnar þessum
málalyktum í viðræðum ríkis-
stjórnanna. Þær eru í samræmi
við þá hefð, sem skapast hefur í
samskiptum íslendinga og
Bandaríkjamanna í meira en 40
ár, að komi upp ágreiningsmál á
að leysa þau með samningavið-
ræðum og samkomulagi. Þessi
leið er oft tímafrek eins og lýð-
ræðislegir stjórnarhættir jafn-
an eru, en hún má alls ekki
víkja fyrir einhliða yfirlýsing-
um og athöfnum, sem oft byggj-
ast ekki á öðru en þörfinni fyrir
að slá sig til riddara á kostnað
annarra.
fiíte&öaiáfl
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 299. þáttur
Svo sem sagði í lok síðasta
þáttar, hefur mér borist ágætt
bréf frá Marinó L. Stefánssyni
í Reykjavík. Ég tek með þökk-
um upp meginefni þess, sleppi
því sem er of persónulegt. Því
miður kemst það ekki til skila
hér í blaðinu, hversu vel skrif-
að bréfið er. Tölusettum efnis-
atriðum Marinós reyni ég að
gera einhver skil jafnóðum, ég
held það sé þægilegra fyrir
ykkur sem lesið. Gæsarlappir
set ég eins og hann setur, og
þegar rúm þessa þáttar þrýtur,
læt ég nótt sem nemur eins og
sr. Hallgrímur. Framhaldið
kemur í næsta þætti. Gef ég
svo Marinó orðið:
„Kæri Gísli Jónsson.
Þakka þér fyrir laugardags-
pistlana um íslenskt mál í
Mogganum. Ég les þá alltaf
með ánægju og hef oft hugsað
um að skrifa þér ...
En svo langar mig til að
biðja þig að taka í dálka þína
fáeinar athugasemdir og
spurningar mínar viðvíkjandi
íslenskunni, ef þú ert ekki bú-
inn að taka það til meðferðar
nýlega. Ég tek það upp úr blöð-
um.
1) „Hann varaði mig við því
að treysta aldrei framar jafn-
miklum oflátungi og raupara
og þú ert.“
Getur þetta orðalag staðist?
Athugasemdir umsjónar-
manns: Nei, þetta orðalag fær
ekki staðist vegna neitunar-
orðsins aldrei. Við í orðasam-
bandinu að vara við merkir =
gegn, á móti. Hitt stenst, að
segja: Hann varaði mig við að
treysta o.s.frv. Að vísu fer orð-
ið framar forgörðum um leið og
aldrei.
2) „Sólveig og Gunnar byrj-
uðu að halda bókhald um alda-
mótin," og — „Ásatrúarmenn
héldu mótshald eitt mikið."
Þarna hefur Marinó undir-
strikað dæmi um staglstíl, „að
halda hald“. Að sjálfsögðu
færi betur á því að segja að
ásatrúarmenn héldu mót, og
svo halda menn bækur, og
verða þá til nafnorðin bókhald
og bókfærs-a. Rétt þykir um-
sjónarmanni að minna á sögn-
ina að halda í samböndum eins
og halda skóla, halda fundi og
halda skepnur, sbr. nafnorðin
skólahald, fundahald og skepnu-
höld.
3) „Sósíaldemokrötum vant-
ar stefnuskrá."
Hér auðkennir Marinó dæmi
um svokallaða þágufallssýki.
Hér ætti að vera: Sósíaldemo-
krata vantar stefnuskrá. Mig,
þig, hann, hana vantar eitt-
hvað. En Nikulás neðan kvað:
Mælti Stígur á Stóreyjarflötum,
þegar stefnuskrá vantaði krötum:
Mér langar að bjóða
ykkur leiðsögu góða
um þær slóðir sem oss ekki rötum.
4) Eignarfornafn er nær
alltaf haft á undan nafnorði
(fallorði). Dæmi: okkar þjóð-
félag. Hvers vegna?
Málalengingar umsjónar-
manns: Hér kveður Marinó
fast að orði, „nær alltaf". Ég
held að þetta sé ýkjur, en hitt
er rétt, að sú orðaröð, sem
hann tekur dæmi um, færist of
mjög í aukana. Hvers vegna,
spyr hann. Ég held að ástæðan
sé erlend áhrif. Umsjónarmað-
ur mælir með því að sagt sé:
Skipið kom úr fyrstu veiðiferð
sinni fremur en úr sinni fyrstu
veiðiferð, skipið og áhöfn þess,
ekki skipið og þess áhöfn (það
væri frámunalega ljótt) og:
Samstarfsmenn mínir segja,
fremur en: Mínir samstarfs-
menn segja. Þó gæti þetta síð-
asta orðalag verið réttlætan-
legt í vissum samböndum, sjá
síðar. Umsjónarmaður vill sem
sagt biðja menn að fylgja
þeirri meginreglu að hafa
eignarfornöfn á eftir, en ekki
undan nafnorði. Viðbótar-
dæmi: Sonur minn er tólf ára.
óeðlilegt og útlenskulegt væri
að snúa þessu við og segja:
Minn sonur er tólf ára.
En, og það er stórt en, frá
þessari meginreglu er undan-
tekning og hún veigamikil. Ef
leggja þarf sérstaka áherslu á
eignarfornafnið, er réttlætan-
legt að færa það fram fyrir.
Dæmi: Vera má að þú hafir
mikið fylgi, en minn stuðning
færðu aldrei. Ég segi aðeins að
réttlætanlegt sé að flytja eign-
arfornafnið fram fyrir í þess-
ari stöðu, því að nauðsynlegt
er það engan veginn. Með rétt-
um tóni getum við náð sömu
áhrifum, þótt orðaröðin sé eft-
ir venjulegum lögmálum tung-
unnar: En stuðning minn
færðu aldrei.
Fleira kemur til. Hugsum
okkur föst orðatiltæki, eins og:
Sinn er siður í landi hverju.
Hyggjum aftur að áherslunni.
Eftir Benedikt Gröndal var
haft: „Mitt er að yrkja, ykkar
að skilja."
Sitthvað í kveðskap, vegna
hrynjandi, ríms og stuðla, og
jafnvel tilfinningalegra blæ-
brigða, getur einnig valdið því,
að „rétt“ sé að hafa eignarfor-
nafnið fyrirsett. Jón Þorláks-
son á Bægisá kvað um föður
sinn (ekki tek ég ábyrgð á
stafsetningu tökuorðanna).
Minn var faðir monsíur,
með það varð hann síra.
Seinna varð hann sinníur
og seinast tómur Þorlákur.
En samt finnum við hversu
miklu eðlilegra er íslenskunni
að yrkja eins og Rósa Guð-
mundsdóttir frá Fornhaga:
Augað mitt og augað þitt,
ó, þá fögru steina!
Mitt er þitt, og þitt er mitt,
þú veist hvað ég meina.
Vonandi mistekst al-
gjör innlimun Lettlands
— eftirJuljis
Kadelis
Alþjóðasamband frjálsra Letta
starfar víða um heim og berst fyrir
frelsun Lettlands undan yfirráðum
Sovétmanna. Alþjóðasambandið
vinnur einnig að samræmdum að-
gerðum Letta á sviði menningar- og
stjórnmála. Sambandinu er einnig
oftlega falið að vera málsvari allrar
lettnesku þjóðarinnar, þar sem Sov-
étmenn virða hagsmuni hennar að
vettugi.
Árið 1940 hernámu Sovétmenn
Lettland og nágrannaríkin Eist-
land og Litháen. í lok seinni
heimsstyrjaldarinnar árið 1945
hernámu Sovétmenn ríki þessi
öðru sinni og innlimuðu þau þrátt
fyrir sáttmála, sem gerður var ár-
ið 1920, þar sem Sovétmenn skuld-
bundu sig „um alla framtíð" til að
fara ekki með ófriði gegn ríkjum
þessum.
í ræðu sinni réttlætti utanrík-
isráðherra Sovétríkjanna hernám
þessara ríkja með þeim sömu lyg-
um og heryst hafa árum saman.
Hernám Eistlands, Lettlands og
Litháen er ekkert annað en dæmi
um útþenslustefnu Sovétmanna. f
samræmi við þessa stefnu hafa
Sovétmenn háttað málum á þann
veg að Lettar, svo aðeins sé tekið
eitt dæmi, eru orðnir minnihluta-
hópur í eigin landi. Tilveru lettn-
esku þjóðarinnar er stefnt í voða.
Sovétmenn hafa þröngvað siðum
sínum, menningu og rússneskri
tungu upp á lettnesku þjóðina.
Utanríkisráðherra Sovétríkjanna
segir þetta vera dæmi um lofsvert
framtak Sovétstjórnarinnar til að
viðhalda menningu og siðvenjum
Letta ósnertum.
í Sovétríkjunum er óleyfilegt að
setja á fót samtök svo sem Al-
þjóðasamband frjálsra Letta.
Raunar starfa þar ýmsir óleyfi-
legir smáhópar, sem reyna að
vekja athygli á mannréttindabrot-
um; handtökum og dómsfellingu
yfir saklausum borgurum. Á Mad-
rid-ráðstefnunni árið 1983 kom
fram ákall, sem smyglað hafði
verið úr landi, frá „Hinni lýðræð-
islegu æskulýðsnefnd Lettlands".
Þar var þess krafist að yfirráð
Sovétmanna yfir Lettlandi og
markvissar tilraunir Sovétstjórn-
arinnar til að eyða lettneskum
þjóðareinkennum yrðu ræddar á
ráðstefnunni. Ennfremur var þess
krafist, að ráðstefnan fordæmdi
þessa stefnu Sovétmanna og
Juljis Kadelis
hvetti þá til að láta af henni. Á
síðustu árum hefur orðið mikil
þjóðernisvakning í Lettlandi.
Leiðtogar hennar eru undir stöð-
ugu eftirliti, meðal annars eru
húsrannsóknir framkvæmdar á
heimilum þeirra reglulega.
Fyrir fáeinum vikum var efnt til
réttarhalda vegna Eystrasalts-
ríkjanna í Kaupmannahöfn. Þar