Morgunblaðið - 10.08.1985, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. ÁGÚST 1985
25
Andó fsmenn í Helsinki
Þegar þess var minnst í Helsinki á dög-
unum, að 10 ár voru iiðin frá því að æðstu
menn 35 ríkja í Evrópu og Norður-Ameríku
rituðu undir Helsinki-lokasamþykktina, þá
var hópur andófsmanna frá kommúnista-
ríkjunum í Austur-Evrópu einnig staddur í
borginni. Sumir voru þar sem blaðamcnn
eins og Jurí Belov. Aðrir komu til þess að
berjast fyrir réttindum einstaklinga. Og
enn aðrir til að minna á örlög heilla þjóða
eins og Lettinn Julijs Kadelis.
Af einskærri tilviljun tókst mér að fá þá
Belov og Kadelis til að svara nokkrum
spurningum fyrir lesendur Morgunblaðsins.
Sjálfur hitti ég ekki Kadelis, en fékk frá
honum þá grein, sem hér fylgir ásamt mynd
fyrir milligöngu sameiginlegs kunningja.
Jurí Belov vildi fá skriflegar spurningar,
þar sem hann sagðist ekki tala nógu góða
ensku og birtast svör hans hér. I>að var þó
óþarfi, því að þessi maður, sem sat fimmtán
ár og átta mánuði í Gúlaginu vegna skoð-
ana sinna, Ijóðagerðar og kristinnar trúar,
gat auðveldlega lýst lífsreynslu sinni í sam-
tali okkar sem fram fór á ensku. Hann var
rekinn frá Sovétríkjunum og sviptur borg-
araréttindum 1980. Hann hefur nú atvinnu
af því að skrifa í vestræn dagblöð og tímarit
og vinna fyrir útvarpsstöðina Radio Free
Europe.
Hann sagðist hafa dvalist fimm ár á geð-
veikrahæli. Síðan hafi honum allt í einu
verið veitt frelsi og læknar hefðu dregið það
til baka, að hann væri geðveikur. Taldi
hann að það væri vestrænu stjórnmála-
mönnunum Margaret Thatcher, Jimmy
Carter og Helmut Schmidt að þakka, að
hann væri á lífi og gæti um frjálst höfuð
strokið. Hann taldi ólíklegt, að nokkrar
breytingar yrðu í Sovétríkjunum, eftir að
Gorbachev er orðinn leiðtogi, hann væri
eins og aðrir valdamenn í „nomenklautur-
unni" — hinum lokaða valdahring, sem lin-
ar ekki tökin fyrr en í fulla hnefana. Bj.Bj.
Vesturlandabúar vita lítið
um hryllinginn í Gúlaginu
— Hvað eru Alþjóðlegu mann-
réttindasamtökin í Frankfurt?
— Alþjóðlegu mannréttinda-
samtökin í Frankfurt (The Inter-
national Society for Human
Rights (ISHR)) voru stofnuð árið
1972 í Frankfurt am Main í Vest-
ur-Þýskalandi. Samtökin voru sett
á stofn til mótvægis við önnur
mannréttindasamtök, sem létu sig
ekki varða mannréttindamál í
kommúnistaríkjunum. Við söfnum
upplýsingum um mannréttinda-
brot í fjölmörgum ríkjum, en gef-
um okkur einkum að ríkjum Aust-
ur-Evrópu. Okkur er umhugað um
þá menn, sem fangelsaðir hafa
verið vegna stjórnmálaskoðana
sinna og aðstoðum fjölskyldur
þeirra. Þá eru unnar ítarlegar
skýrslur á vegum samtakanna auk
þess sem þau safna upplýsingum
um fólk, sem ofsótt er vegna
stjórnmála- eða trúarskoðana
sinna og tölfræðilegum upplýsing-
um.
Félagar í samtökunum í Vest-
ur-Þýskalandi eru rúmlega 2.500,
en stuðnings- og velgjörðarmenn
þeirra eru rúmlega 30.000 talsins.
Samtökin eru rekin fyrir gjafafé
og þiggja engan stuðning ríkis eða
stjórnmálaflokks. Þau eru grund-
komu fram 18 vitni sem hafa búið
á síðustu árum í ríkjum þessum,
og svöruðu spurningum alþjóðlegs
kviðdóms. Málsvarar ýmissa þjóð-
arbrota og staðgenglar háttsettra
sovéskra embættismanna voru á
meðal þeirra sem spurðir voru. Að
vitnaleiðslunum loknum komust
þeir sérfræðingar í mannréttinda-
málum og málefnum þjóðarbrota,
sem kváðu upp dóminn, að þeirri
niðurstöðu, að örlög ríkja Eystra-
salts væru einstök í sögunni, því
að hér væri um að ræða lýðræðis-
ríki, sem hefðu verið hernumin og
innlimuð í krafti valds og þyrftu
að sæta afarkostum nýlendu-
stjórnar. Dómurinn skoraði á all-
ar ríkisstjórnir heims að berjast á
alþjóðlegum vettvangi, fyrir frelsi
og sjálfstæði ríkja Eystrasalts. Að
lokum lýsti dómurinn yfir því að
yfirráð Sovétmanna yfir ríkjum
þessum ógnuðu ekki aðeins friðn-
um í Evrópu heldur gjörvöllum
heimsfriðnum.
Aðstaða Letta nú á tímum er
óvenjuleg. Þeir eru meðhöndlaðir
sem minnihlutahópur í heima-
landi sínu og verða að hlíta boðum
og bönnum Sovétmanna, ef þeim
er ekki búin vist í fangelsum og
vinnubúðum.
Sjálfur trúi ég því ekki, að yfir-
ráð Sovétmanna muni vara í 100
ár til viðbótar. Sagan sýnir að
harðstjórnir verða ekki langlífar.
Ég vona og bið að hin algera inn-
limun Lettlands, sem Sovétmenn
stefna að, muni mistakast.
Að lokum vil ég láta þá ósk í ljós
að íslenska þjóðin fái um aldur og
ævi lifað án yfirráða Sovétmanna.
Rætt við Jurí Belov
brottrekinn Rússa,
sem var í fimmtán
ár og átta mánuði
í Gúlaginu
völluð á stofnskrá Sameinuðu
þjóðanna, Alþjóðlega mannrétt-
indasáttmálanum og fleiri alþjóð-
legum samþykktum um mannrétt-
indamál.
Samtök okkar gefa út tímaritið
„Mannréttindi" (Menschenrechte)
á tveggja mánaða fresti. Þá gefum
við út fjölda ritlinga, veggspjalda
og fréttatilkynninga, þar sem
birtar eru nýjar upplýsingar um
mannréttindabrot, einkum þau
sem snerta ofsóknir á hendur
trúuðu fólki í ríkjum kommúnista,
handtökur vegna stjórnmálaskoð-
ana og ofsóknir gagnvart þeim,
sem vilja flytjast úr landi. Sam-
tökin hafa nú á skrá nöfn rúmlega
8000 menn, sem hafa verið ofsóttir
i kommúnistaríkjunum. Þarna er
um að ræða handtökur, misnotkun
læknisfræðilegrar þekkingar, út-
legðardóma, aðskilnað fjölskyldna
og fleira.
— Samtök ykkar gerðu skrá
þar sem birtar eru kröfur á hend-
ur þeim ríkjum, sem skrifuðu und-
ir Helsinki-sáttmálann. Hvað felst
í þeim kröfum?
— Kröfur þessar setjum við
fram, svo að enginn vafi leiki á
þeim siðferðislegu og pólitísku
grundvallarmannréttindum sem
samtök okkar byggjast á, en þetta
eru þau réttindi, sem þjóðirnar
sem skrifuðu undir Helsinki-loka-
samþykktina árið 1975 skuld-
bundu sig til að virða. Hér er um
að ræða málfrelsi, skoðana- og
tjáningarfrelsi, frelsi til ferðalaga
utanlands sem innan og frelsi til
að stofna samtök svo sem óháð
verkalýðsfélög. Að mati samtaka
okkar getur ekkert réttlætt tak-
mörkun á þessum réttindum.
— Nú er talað um „fórnarlömb
Helsinki-samþykktarinnar" í Sov-
étríkjunum. Hverjir eru það?
— Þegar lokasamþykktin var
gerð í Helsinki fyrir tíu árum
ákváðu sovéskir menntamenn,
sem höfðu verið ofsóttir vegna
stjórnmála- eða trúarskoðana
sinna, að stofna samtök sem
skyldu fylgjast með því að ákvæði
samþykktarinnar væru virt.
Um það bil 100 manns gengu til
liðs við hreyfingu þessa, sem tók
að birta upplýsingar um misnotk-
un læknisfræðilegrar þekkingar í
kommúnistaríkjunum, handtökur,
ritskoðun, ofsóknir á hendur
trúuðum og bannið við stofnun
óháðra verkalýðsfélaga. Samtökin
birtu rúmlega 2000 skýrslur um
mannréttindabrot, þar á meðal
um ofsóknir á hendur minnihluta-
hópum. 79 þeirra, sem gengu til
liðs við þessi samtök voru hand-
teknir og dæmdir til langrar fang-
elsisvistar. Þrír þeirra létust í
fangelsi, 49 eru enn í haldi og
nokkrir voru sviptir ríkisborgara-
rétti og reknir úr landi. Alþjóð-
legu mannréttindasamtökin í
Frankfurt hafa birt skjöl um mál
þessa fólks, fórnarlamba Hels-
inki-lokasamþykktarinnar, og
vilja með því leiða þá staðreynd í
ljós, að Sovétstjórnin ætlaði sér
aldrei að virða ákvæði samþykkt-
arinnar.
— Mál Juttu Gallus hefur verið
kynnt hér í Helsinki. Um hvað
snýst það?
— Arið 1982 reyndi Jutta Gall-
us að flýja frá Austur-Þýskalandi
ásamt börnum sínum vegna
stjórnmálaskoðana. Hún hugðist
flýja í gegnum Rúmeníu til
Vestur-Þýskalands. Flóttinn mis-
tókst. Hún var dæmd í þriggja ára
fangelsi, en börn hennar voru send
á upptökuheimili ríkisins. í maí á
síðasta ári tókst Vestur-Þjóðverj-
um að kaupa frelsi fyrir hana og
eiginmann hennar, en þá hafði
hún setið í tvö ár í fangelsi. Nú
sæta börnin ofsóknum og lifa í
stöðugum ótta. Tvö þeirra, Claud-
ia og Beate, eru neydd til þess að
leika í sjónvarpsþáttum á vegum
austur-þýska sjónvarpsins, sem
fjalla um hið fullkomna fjöl- *
skyldulíf í austur-þýska alþýðu-
lýðveldinu.
— Hvað um hlutskipti þeirra
sem sovésk stjórnvöld neita að
gefa leyfi til að flytjast úr landi?
— í Sovétríkjunum búa rúmar
tvær milljónir gyðinga. Hin opin-
bera stefna stjórnvalda gagnvart
þeim byggist á kynþáttahatri,
þess vegna neyðast þeir til að
flytjast úr landi. Félagsleg, póli-
tísk og menningarleg réttindi
þeirra eru fótum troðin í Sovét-
ríkjunum.
Rúmlega 500.000 sovéskir gyð-
ingar vilja fá að flytjast úr landi.
Þeir sækja um vegabréfsáritun
hjá innanríkisráðuneytinu og eru ^
jafnóðum stimplaðir „svikarar".
Þeir eru sviptir atvinnu sinni og
þurfa að bíða árum saman eftir
ákvörðun stjórnvalda. Margir
hafa enn ekki fengið leyfi til að
flytjast til ísrael. Við vitum um á
að giska 300.000 manns, sem hafa
verið ofsóttir af þeim sökum ein-
um að hafa sótt um leyfi til að
flytjast úr landi.
— Nú varst þú lengi í sovéskum
fangelsum, eru lýsingar þær sem
borist hafa til Vesturlanda á refsi- f
vist í sovéskum fangelsum ýktar?
— Menn á Vesturlöndum vita
aðeins um lítið af þeim hryllingi,
sem viðgengst i sovéskum fangels-
um. Þær lýsingar sem Solsjenitsin
gaf á daglegu lífi refsifanga í Gúl-
aginu eru sannar, það veit ég.
Refsingarnar hafa engan veginn
þróast til mannlegri hátta. Fang-
arnir verða að vinna mjög mikið
og þeir eru jafnan hungraðir.
Margir þeirra deyja í fangabúðun-
um. í búðum þessum eru menn
auðmýktir á allan hátt og þeim er
neitað um allt sem talist getur
mannleg reisn. Þeir, sem búa ekki
yfir nægilegu hugrekki eða hafa
ekki stuðning af trúnni, geta ekki ,
lifað vistina af.
— Telur þú að lítil þjóð eins og
íslendingar geti gert eitthvað til
að kalla fram hugarfarsbreytingu
hjá stórveldi eins og Sovétríkjun-
um í þá átt að Sovétstjórnin taki
að virða mannréttindi?
— Ég er sannfærður um að
smáríki eins og ísland geta stuðl-
að að því að breyta ástandi mann-
réttindamála í Sovétríkjunum. Ef
alþýða manna á íslandi er nógu
vel upplýst mun áróður Sovét-
manna ekki bera árangur þar. Að
mínu viti er það mikilvægt fyrir
sjálfstæði íslensku þjóðarinnar.
Vegna andófsmanna í Sovétríkj-
unum er það nauðsynlegt, að fólk
út um allan heim fái réttar upp-
lýsingar um þau mannréttinda-
brot sem stjórnvöld í Sovétríkjun-
um fremja.
— Og að lokum?
— Ég vil að lesendum Morgun-
blaðsins sé það ljóst, að mannrétt-
indahreyfingin í Sovétríkjunum
kann að meta hvern þann siðferð-
islega stuðning, sem henni er
veittur og skiptir þá engu, hvort
landið er stórt eða lítið. Þeir, sem
vilja leggja baráttu þeirra lið, sem
ofsóttir eru í Sovétríkjunum,
mega gjarnan skrifa Alþjóðlegu
mannréttindasamtökunum í
Frankfurt og munu þá fá nánari
upplýsingar um mál andófs-
manna. Heimilisfangið er:
The International Society for
Human Rights
Kaiserstrasse 72
D-6000 Frankfurt am Main.
Sími: 069/236971.
Jurí Belov við Finlandia-húsið í Helsinki.