Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 67

við spurningum dönsku fornleifa-
nefndarinnar er fjöldi hauga og kumla
mun meiri en í yfirliti Finns eða um 200
talsins (Frásögur um fornaldarleifar
1983; Adolf Friðriksson 1994, bls. 77).
Þar ægir einnig saman ungu og nýju,
samgönguminjum og náttúrumynd-
unum.
Samkvæmt Jóni Ólafssyni Grunn-
víkingi, höfðu menn grafið í nokkra
hauga í leit að haugfé um 1656. Voru
það gjarnan lærðir menn sem voru
trúlega að svala forvitni sinni en ekki að
leita fjársjóða. Dæmi um uppgrefti í
slíka hauga eru Kormákshaugur í
Miðfirði, Húnavatnssýslu og Gull-
haugur í Tröllatungu, Steingrímsfirði,
Strandasýslu (Jón Ólafsson 1815, bls.
168, 170).
Einn af þeim einstaklingum sem
skipulega tóku að grafa í kuml og hauga
á 19. öld á Íslandi var Snæbjörn
Kristjánsson hreppstjóri í Hergilsey.
Um áhuga sinn á viðfangsefninu vitnar
hann í ömmu sína sem segir: „»en ekki
er fráleitt«, sagði hún, »að við nákvæma
eftirtekt kunni að sjást fyrir dysjum, þar
sem að hálfu leyti er uppblásið«“ (Snæ-
björn Kristjánsson 1930, bls. 148). Svo
fórust henni orð í munn þegar hann átti
tal við hana á unga aldri um löngun sína
til að grafa í hauga. Þegar yfir lauk
reyndist hann vera einn athafnasamasti
kumlagrafari landsins. Fræðileg nálgun
var ekki mikið að angra Snæbjörn,
frekar en aðra fornfræðinga á þessum
tíma. Hann fylgdi gamalli hefð sem var
að tæma aðeins innihaldið í kumlunum
en láta allt annað vera svo sem
jarðlagaskipan, teikningar, ytri gerð
kumlanna og nánasta umhverfi þeirra.
Snæbjörn var fæddur 1854. Hann lét
draum sinn rætast um 1885-87 og var
svo við gröft á kumlum fram yfir
aldamótin 1900. Hann gróf gjarnan í
fallegustu dysina að eigin sögn, hvað
svo sem það kann að þýða.
Undarlegt nokk er að í dag eru kuml
aðeins talin vera á fimm stöðum í
Barðastrandarsýslu, í Berufirði (í raun
fjórir staðir og gróf Snæbjörn þar), á
Skerðingsstöðum, á Brjánslæk, í
Breiðuvík og í Vatnsdal. Snæbjörn kom
við sögu sumra þessara staða, auk
fjölmargra annarra staða sem ekki eru
taldir öruggir kumlastaðir í dag
(Kristján Eldjárn 1956, bls. 84-89;
2000, bls. 109-119). Líklega gerði
Snæbjörn ekki greinarmun á kumlum,
dysjum og kristnum gröfum, frekar en
fyrirrennarar hans. Heitin kuml og dys
voru reyndar notuð sem samheiti lengi
vel, eins og þýðing á grein eftir Håkan
Schetelig ber með sér, en hún birtist
árið 1939. Að henni verður vikið síðar.
Fyrstu fræðilegu rannsóknirnar og/
eða lýsingarnar á kumlum á Íslandi
byrja í lok 19. aldar með rannsóknum
þeirra Kristians Kålunds (1882), Sig-
urðar Vigfússonar (1881a-b, 1882),
Daniels Bruuns (1899, 1903) og
Daniels Bruuns og Finns Magnússonar
(1910). Kristian Kålund birti ritgerð um
kumlin árið 1882. Var fjöldi kumlastaða
á landinu þá aðeins 25 og fjöldi
einstakra kumla svipaður. Þetta var
trúlega fyrsta heilsteypta yfirlitið yfir
íslensk kuml, þ.e.a.s. örugg kuml.
Næsta heildræna yfirlit birtist svo ekki
aftur fyrr en í dr. ritgerð Kristjáns
Eldjárns árið 1956, sem einnig verður
vikið að síðar (6).
Håkan Schetelig varð fyrstur manna
til að draga menningarsögulegar og
félagslegar ályktanir út frá kumlum í
ritgerð sem upphaflega kom út á norsku
árið 1937 en birtist svo þýdd í Árbók
Hins íslenska fornleifafélags árið 1939.
__________
67
Bjarni F. Einarsson