Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 25

Maðurinn var herra yfir dýrunum. Í
guðfræði og heimspeki miðalda og
endurreisnar var náttúran sköpuð til að
þjóna þörfum mannanna, og ef ekki í
raun, þá a.m.k. í siðfræðilegu og fagur-
fræðilegu tilliti gegndu dýrin því hlut-
verki. Dýr voru notuð sem hliðstæð
dæmi í siðfræðilegum dæmisögum,
hvort heldur var í trúarlegum eða
veraldlegum tilgangi í heimssýn mið-
alda (Ferguson 1961, bls. 8 o.áfr.;
Flores 2000, bls. x o.áfr.).
Þrátt fyrir vísindabyltinguna, þegar
maðurinn var líffræðilega talinn með í
dýraríkinu, er náttúruskilningur Vestur-
landa ekki síður mannmiðlægur, þ.e.
miðast út frá því að maðurinn sé
miðpunktur sköpunarverksins en dýrin
sem áður fyrr í grundvallaratriðum
frábrugðin manninum. Litið er á dýr
ýmist sem „ofnýtt“, „í útrýmingar-
hættu“, „vernduð“ eður „þess virði að
vernda þau“, þ.e.a.s. skilyrðislaust
undirgefin ofurvaldi mannsins. Maður-
inn er aftur á móti álitinn dýr með
sérstöðu, sem á að þakka ofurvald sitt
að verið gefið frá náttúrunnar hendi
andlega og menningarlega yfirburði. Út
frá röklegum hugsanagangi er þannig
vandamálum undirorpið að skilja
menningu eins og þá forkristnu, þar sem
bilið milli dýra og manna er að því er
virðist fljótandi (Tapper 1994,bls. 48;
Ingold 1994). Jafnframt er merkilegt að
trúin á hamskipti, og þar með á tvískipt
samband milli manna og dýra, skuli
vera langlíf í þjóðtrú víða um Evrópu,
þar sem vísað er til hennar fram yfir
1800 og allt til upphafs 20. aldar
(Davidson 1978; Ginzburg 1983;
Raudvere 2001, bls. 107; Price 2002,
bls. 376 o.áfr.).
Myndræn list norræn á 6. og 7. öld
sýnir fólk í dýrshami sem úlfa, gelti og
ránfugla. Þessi samsetning dýrategunda
er síðan endurtekin í skreytilistinni og
lifir góðu lífi í mannanöfnunum. Öll eru
dýrin villidýr; eiginleg valds- og
bardagadýr – úlfar og geltir – tengjast
skýrum böndum stríðsmenningu yfir-
stéttar á járnöld. Örninn tengist líka frá
fyrstu myntsláttu því sem er talið er
vera Óðinn á tindi valds síns – á
mörkum tveggja tilverustiga. Óðinn er
æðstur ása, ekki af því að hann er
hermaður, heldur fremstur seiðmanna.
Hann veldur seiðnum og þar með
hamskiptunum (sjá t.d. Hedeager 1999;
Price 2002; Solli 2002). Eins og
kunnugt er lýsing Snorra eftirfarandi:
„Óðinn skipti hömum. Lá þá búkrinn
sem sofinn eða dauðr, en hann var þá
fugl eða dýr, fiskr eða ormr og fór á
einni svipstund á fjarlæg lönd at sínum
erendum eða annarra manna“ (Ynglinga
saga 7).
Víða í norrænum textum birtist Óðinn
sem annar en hann er sjálfur; hann brúar
bilið millum manns og dýrs og millum
karls og konu. Lýsing Snorra af honum
er hliðstæð frummyndinni um sjaman
(Lindow 2003) og myndfræðin styður
þýðingu dýrafylgjanna – fuglsins,
ormsins og hins mikla dýrs (Hedeager
1999).
Hugmyndin um mannsanda, sem
getur farið um í dýrshami, fer eins og
eldur í sinu um norræna texta: hugr,
fylgja og hamr. Hugr, andi eða sál,
getur yfirgefið líkamann, annað hvort
sem mannsmynd eður dýr (Davidson
1978). Maðurinn hefur þó ekki nokkra
stjórn á þessum hug, sem einnig má
kalla „hugsun“, ósk eða þrá eða jafnvel
skaphöfn, sem greinilega vísar til
norrænnar sálutrúar sem felur í sér að
hver maður hafi fleiri en eina „sál“.
Hugr gefur sjálfan sig til kynna aðeins
Lotte Hedeager
__________
25