Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 85

komu í ljós fjöldi mikilvægra mann-
vistarleifa frá valdamiðstöð, m.a. forn
kirkja og kirkjugarður ásamt greftrunar-
stað í hól skammt frá þar sem minjar
um líkbrennslu fundust. Markmið vett-
vangsvinnunnar 2002 og 2003 var að
afla frekari upplýsinga til viðbótar við
athyglisverðar niðurstöður frá rann-
sókninni 2001. Uppgröfturinn beindist
því fyrst og fremst að þremur minja-
stöðum í landi Hrísbrúar: Kirkjuhól,
sem er hæð að baki hesthússins og þar
voru grafnir könnunarskurðir árin 1995
og 2001; Hulduhól, sem er hóll um 60
m vestur af Kirkjuhóli; og Loddahól,
sem er dálítill hóll norðaustarlega í
túninu, norðan við Kirkjuhól (mynd 1).
Þegar rannsóknir okkar hófust í
Mosfellsdal árið 1995, voru Kirkjuhóll
og Hulduhóll notaðir til beitar. Báðir
hólarnir voru grasi vaxnir og yfirborð
þeirra órofið nema á fáeinum stöðum
þar sem kýrnar höfðu traðkað grasið í
svað. Ólafur Ingimundarson, bóndi á
Hrísbrú, fylgdist náið með fornleifa-
rannsóknunum en hann býr yfir miklum
fróðleik um lífshætti fyrri tíma og
breytingar á landnotkun í dalnum.
Fjölskylda hans hefur átt heima á
jörðinni í margar kynslóðir. Þegar upp-
gröftur hófst á Kirkjuhóli tjáði hann
okkur að aldrei hafi verið notuð land-
búnaðartæki af neinu tagi á hólnum
vegna þess að samkvæmt munnmæla-
sögu á kirkja að hafa staðið þar til
forna. Þannig er þetta enn en það er
tiltölulega sjaldgæft í dag á íslenskum
sveitabæjum sem eru mjög tækni-
væddir. Það sama á við um Hulduhól,
en þar voru það frekar sögur um huldu-
fólk eða álfa sem fældi fólk frá. Það
kom síðar í ljós að báðir hólarnir voru
fornir grafreitir, bæði í kristnum og
heiðnum sið.
Fjölmargar frásagnir í Íslendinga-
sögunum hafa nýst við fornleifarann-
sóknirnar í Mosfellsdal, svo sem
Landnámabók, Egils saga Skallagríms-
sonar, Gunnlaugs saga Ormstungu,
Hallfreðar saga, Kjalnesinga saga,
Flóamanna saga og Orms þáttur
Stórólfssonar í Flateyjarbók. Þessar
heimildir lýsa stöðum í Mosfellsdal og í
Leiruvogi, sem árnar í dalnum renna
um. Til dæmis segir í eftirfarandi kafla í
Gunnlaugs sögu Ormstungu af Önundi,
einum af goðum Mosfellsdals, að hann
hafi ráðið yfir suðurstrandlengju svæð-
isins og verið kvæntur konu af góðum
ættum af suðvesturströnd Íslands.
„Önundur hét maður er bjó suður
að Mosfelli. Hann var auðmaður
hinn mesti og hafði goðorð suður
þar um nesin. Hann var kvong-
aður maður og hét Geirný kona
hans, Gnúpsdóttir, Molda-Gnúps-
sonar er nam suður í Grindavík.
Þeirra synir voru þeir Hrafn og
Þórarinn og Eindriði“ (Gunn-
laugs saga Ormstungu 1987, bls.
1170-1171).
Ekki er allt tekið trúanlegt sem kemur
fram í rituðum heimildum. Þó eru
heimildirnar sem fjalla um Mosfellsdal
oft almennar upplýsingar og ítarlegar í
senn. Þessar heimildir veita okkur
grundvallarupplýsingar um landnáms-
menn, höfðingja, hermenn, konur og
löggjafa úr Mosfellssveit. Mikið af
upplýsingunum fjalla um efnislega og
félagslega menningu, lýsa bústöðum,
jörðum, samfélagslegri stöðu, ættar-
tengslum, fjárhag og einnig ástæðum
átaka og hvar þau áttu sér stað. Þessir
textar hafa til þessa verið stórlega van-
metnir af sagnfræðingum og mann-
fræðingum sem heimildir um goðorðin.
Með því að tengja saman niðurstöður
__________
85
Jesse Byock et.al.