Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 12

Um vald húsfreyja á Íslandi á fyrri tíð
„innan garðs“ og „utan garðs“. Þessi
hugtök eiga við staðlaða skiptingu þess
svæðis, sem er á hverju býli, og þessa
skiptingu er til fullnustu að finna í
Grágás.
Forræði fyrir innan stokk og fyrir utan
stokk skiptist eftir kyni líkt og venja var
á Íslandi að skipta býli annars vegar í
bæ og hins vegar í jörð. Konur
stjórnuðu fyrir innan stokk á bænum en
karlar stýrðu tilsvarandi jörðinni fyrir
utan stokk. Þessi tvískipting valds
kynjanna á íslenskum býlum kemur
víða við sögu. Dæmigerð í því efni er
frásaga í Njáls sögu af konu, sem strax
eftir giftingu tekur við ráðum á býlinu
innan stokks, og fórst það vel úr hendi
svo sem sagan hermir. – Í Svarfdæla
sögu er sögn frá 10. öld, sem lýsir, hve
illa getur farið, ef ráðamann skortir utan
stokks. Ekkja, sem bjó með ófullveðja
syni sínum, lét undir höfuð leggjast að
ráða forsjármann á býlinu utan stokks
með þeim afleiðingum, að hagur hennar
stefndi í óefni. Af Íslendingasögunum,
svo og af munnmælasögum má ráða, að
einhleypur ábúandi á býli réð sér að
jafnaði ráðamann – ráðsmann eða
ráðskonu – til þess að hafa forræði á
býlinu, utan stokks eða innan. Í
Eyrbyggja sögu segir frá því, að síðast á
10. öld hafði einhleypur höfðingjasonur
keypt jörðina Helgafell og fengið
móður sinni ráð innan stokks. Í samtíma
heimild frá 13. öld, Íslendinga sögu,
segir frá því að Snorri Sturluson, sem
þá var fráskilinn, hefði falið móður
sinni bæ og bú í Reykholti en bróður
sínum ráð fyrir jörðinni ásamt fleiru,
meðan hann væri í ferð erlendis.
Í einni af Íslendingasögunum (Vatns-
dæla saga) segir frá atviki, sem gerðist
stuttu fyrir miðja 10. öld. Frásögnin er
af gildum bónda, sem var orðinn
roskinn að aldri og ekkill, og hvernig
hann réð málum sínum. Hann réð til sín
hjón af góðum ættum til þess að vera í
forsvari á býlinu og jörðinni. Eigin-
maðurinn, Ávaldi, var umsýslumaður
fyrir utan stokk, og Hildur, kona hans,
var fyrir innan stokk. Í brúðkaupsveislu
á býlinu varð ættingi bóndans og
heimilismaður einum gestanna að bana.
Félagar mannsins hófu leit að honum,
en hann leitaði skjóls hjá konunum í
húsinu, og Hildur, sem hafði ráð fyrir
innan stokk, faldi manninn. Hún tók sér
öxi í hönd og lýsti því yfir að enginn
mætti taka af sér vopnið. Hildur hélt til
streitu húsmóðurforræði sínu, enda
hafði atburðurinn að öllu orðið fyrir
innan stokk. Hildur hegðar sér nánast
sem hetja, með okkar augum séð, og hér
er ekki um að ræða stílbrögð sögu-
höfundar: Hún hefur þá eina hegðun í
frammi, er vera bar – með rétti
húsfreyjunnar.
Sérstaklega áberandi er vægi forræðis
innan stokks í Hungurvöku, sem er saga
fimm fyrstu biskupanna í Skálholti. Í
Hungurvöku segir: „Steinunn Þorgríms-
dóttir hafði búsforráð fyrir innan stokk
meðan Gissur biskup réð fyrir stað-
num“. Hvílík hliðstæða milli stjórn-
sýslu hjónanna! Frásögnin af forræði
Steinunnar fyrir innan stokk á biskups-
setrinu segir heilmargt um þá stöðu,
sem húsfreyju var þá ætluð. Í Hungur-
vöku segir einnig frá því, að Dalla,
eiginkona fyrsta biskupsins, Ísleifs
Gissurarsonar, og tengdamóðir Stein-
unnar, hafi haft ráð fyrir innan stokk í
Skálholti. Steinunni og Döllu, eigin-
konum tveggja fyrstu biskupanna í
Skálholti (1056–1118), sem þá voru þar
húsfreyjur, er þannig í dag að líkja við
stjórnendur stórs fyrirtækis. Hver um-
svif þessara kvenna voru má og að
__________
12