Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Page 30

gleði. Sem fylgjudýr vernda þau her-
manninn, sem með vopnabúnaði sínum
og verjum skrýddum listaverkum aug-
lýsir návist þeirra, og með nafni sínu að
auki auglýsir fyrir umheiminum að
hann hafi sömu skaphöfn og styrk.
Heimsskilningur animismans eða anda-
trúar, sem myndræn list járnaldar ber
ótvírætt vitni um, væri óhugsandi án
einhverskonar sjamaniskra trúarhug-
mynda og hugarfars, en fylgja og
hamskipti vega þar þungt. En hvorki
fylgja né hamskipti virðast vera álitinn
merki um galdur í fornsögum þar sem
þau þó eru algengust. Þetta gefur okkur
veigamiklar upplýsingar um það
hvernig háttað var hugmyndum um
samband manns og dýrs á eldri
miðöldum (Price 2002, bls. 364).
Þjóðtrú breytist á löngum tíma og
norræna „sálarhugtakið“ lifði góðu lífi
að því er virðist lengi frameftir í kristnu
samhengi miðalda 13. og 14. aldar
(Mundal 1974, bls. 15).
Fugl og úlfur eru sem áður segir
hefðbundinn hluti af þeim hjálpar-
öndum í sjamanisma, eins og hann
þekkist frá mörgum svæðum Evrópu og
Asíu. Norræn heimsfræði forn virðist
þannig séð ekki vera ýkja frábrugðin,
og varla er að fyrirlíta, að dýr Óðins eru
einmitt tveir hrafnar, Huginn (hugur,
hugsun) og Muninn (minni), þ.e.
fulltrúar andlegra eiginleika Óðins,
ásamt tveimur úlfum, Freki og Geri,
þ.e. gráðugir og frekir. Á meðal þeirra
177 þekktra Óðins-kenninga úr norræn-
um bókmenntum eru ellefu sem vísa til
hamskipta: í tveimur felst örn, í fjórum
björn (ein þeirra hestur-úlfur-björn) og í
fimm þeirra hrafn (9) (yfirlit fengið frá
Price 2002, bls. 101 o.áfr.). Fugl, úlfur
og björn eru ríkjandi dýrakenningar sem
tengjast Óðni. Af þeim eru bæði fugl og
úlfur þættir sem ganga aftur í list-
tjáningu frá yngri járnöld; en aftur á
móti vantar helstu frummynd allra
sjamaniskrar verndarvætta, en það er
björninn.

Bjarndýrið
Björninn er sú skepna sem einna helst
líkist manninum. Hann gengur með
iljunum rétt eins og maðurinn og skilur
því eftir sig fótspor frá hæli að tám, og
sveiflar jafnframt hrömmunum þegar
hann gengur uppréttur. Höfuðlag hans
er hnöttótt eins og það sé mannlegt, og
hann getur hallað sér upp að trjábol
þegar hann situr, hann elskar hunang,
húnarnir sjúga móður sína og vein
þeirra hjóma eins og barnsgrátur.
Tjáningargeta hans er talsverð og
tilfinningalíf og athöfn háþróuð. Bjarn-
dýrið sýnist því m.ö.o. hálft í hvoru
mannlegt. Um leið er hann „sterkur eins
og björn“ og getur ef svo vill verið
hættulegastur allra dýra á norðurhveli
jarðar. Maðurinn var herra ræktaðs
lands en að sama skapi var björninn
konungur skógarins. Og báðir veiddu á
veiðilendum hvors annars. Þvílík opin-
ber samkeppni jafningja býður heim
bæði ótta og gagnkvæma virðingu
(Glosecki 1989, bls. 198 o.áfr.; Byock
1998, bls. XXV o.áfr.).
Öllum öðrum dýrum fremur hefur
björninn samband við sjamanisma og
bjarnardýrkun mun ávallt tengjast
sjamanisma á einhverju stigi. Veiga-
mesta atriði sjamanisma er eins og
kunnugt er, að sjamaninn getur dáið og
snúið aftur í tölu lifenda, og á meðan
farið sálförum um langan veg til ríkis
hinna dauðu og tilbaka með þekkingu
og skilning. Eins og sjamaninn fer
björninn líka millum þessa heims og
annars, þá er hann leggst í dvala á
Af mönnum og dýrum og þess konar skepnum
__________
30
(9) Til samanburðar
er athyglisvert að líta
á kenningar um val-
kyrjur en 21 þeirra er
þekktar. Valkyrjur
leggja líka stund á
hamskipti. Eina dýra-
kenningin sem nefnd
er felur í sér hrafn,
sem vísar til starfa
þeirra í valnum. Aðrar
kenningar fela allar í
sér orrustu eða vopn
(öxi, sverð, skjöld,
brynju) (Price 2002,
bls. 344 o.áfr.).