Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 13

Ólafía Einarsdóttir
__________
13
nokkru ráða af samtíma lýsingu á ævi
sjöunda biskupsins í Skálholti, Páls
Jónssonar (1195–1211). Höfundur sög-
unnar var prestlærður maður, búandi á
biskupssetrinu, en þar var þá Herdís
Ketilsdóttir í sæti húsfreyju.
Í sjálfri sögunni um Pál biskup er
nærri sjötti hlutinn um Herdísi og fjögur
börn þeirra hjóna. Páll og Herdís höfðu
gifst ung. Eftir allmörg ár í hjúskap
settu þau bú á Skarði á Landi. Í byrjun
áttu þau í nokkrum vanda með aðdrætti
að búrekstri á þessu stórbýli en hagur
þeirra færðist smám saman mjög í betra
horf, ekki síst vegna búhygginda
Herdísar í starfi húsfreyjunnar. Raunar
hermir sagan, að Herdís væri kona
ásjáleg og öllum þeim dyggðum gædd,
er konu mætti prýða. Í sögunni er því
og ítarlega lýst, hve vel og skynsamlega
hún ól upp börn sín og þannig, að öllum
í sveitinni mætti vera til fyrirmyndar.
Í utanför Páls til biskupsvígslu, en
förin tók hann eitt ár, hafði Herdís
umsjón með Skarði og öðrum jarðeign-
um þeirra hjóna af alkunnri aðgæslu og
fyrirhyggju. Veturinn eftir að Páll var
vígður biskup og settist á biskupsstól
fluttist Herdís í Skálholt. Hún tók þar
við búsforráðum fyrir innan stokk og
sýndi af sér mikla stjórnsemi. Í sögu
Páls biskups er rakið, að nokkrir af
fyrirrennurum hans á biskupsstóli hefðu
átt í fjárhagsvanda en fjárhagur hefði
staðið með blóma í Skálholti um hans
daga vegna forsjár Herdísar. Biskup-
num, manni hennar, var í mun að gefa
biskupssetrinu form af reisn að er-
lendum hætti og „fjármálastjórn“
hennar á staðnum stuðlaði að því, að
svo mætti verða. Höfundur sögunnar
nefnir, og ekki án nokkurs stolts að nú
þurfi biskupssetrið ekki á sérlegum
gjöfum að halda, þar eð tekjur stæðu
undir eyðslu á staðnum.
Á dögum Herdísar í Skálholti áttu þar
næstum 200 manns heimili. Af þeim
voru 70, sem tengdust staðnum vegna
sérstakra starfa. Þar á meðal var kona
(Margrét hin oddhaga), sem var færust
allra á Íslandi í tréskurði. Á hátíðum og
helgidögum kirkjunnar gátu gestir orðið
mörg hundruð í Skálholti. Þannig voru
um 850 manns til borðs í Skálholti við
vígslu nýrrar kirkju í tíð eins af
forverum Páls á biskupsstóli. Þá er
vitað, að 400-500 gestir heimsóttu Hóla
á páskum í tíð Jóns biskups helga.
Í 12. kafla í sögu Páls biskups gerir
höfundur upp líf hans framan af ævinni
og lýsir, hve farsæll hann hafði verið í
einkalífi svo og í embætti. Á 13. ári á
biskupsstóli varð hann fyrir þeirri
óhamingju, að Herdís dó, og er fjallað
um það í löngum næsta kafla sögunnar.
Herdís hafði snemma vors farið að
Skarði ásamt allfjölmennu fylgdarliði
þeirra erinda meðal annars að ráða hjú
til starfa á ýmsum búum þeirra hjóna. Á
heimleið til Skálholts var hún ásamt
dóttur sinni og fleirum ferjuð yfir
Þjórsá, en báturinn valt í fljótið. Herdís
og dóttir hennar heyrðust syngja sálma
og fela sig guði, er þær börðust í
fljótinu árangurslaust fyrir lífi sínu.
Þetta er í eina skiptið, sem prestlærður
höfundur sögu Páls biskups víkur nánar
að guðstrú húsfreyjunnar í Skálholti.
Hæst ber í minningu hennar, eins og
segir í sögunni, að á dánardægri hennar
skyldu leikir sem lærðir minnast
Herdísar vegna „dýrlegra matráða“
hennar. Forráð innan stokks í Skálholti
voru nú falin 14 ára dóttur biskups-
hjónanna að ósk föður hennar.
Páls saga og Hungurvaka eru báðar
ritaðar í byrjun 13. aldar og ef til vill af
sama höfundi, sem ýmsir telja, að hafi