Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 88

fræðilegrar sögu þeirrar beinaveiki, hafa
nýst við fornleifarannsóknirnar og hafa
frá upphafi mótað þverfaglegar áherslur
rannsóknanna (Þórður Harðarson 1984,
bls. 245-8; Byock, J. 1993, bls. 23-50;
1994, bls. 73-109; 1995, bls. 82-7).
Auk sagnanna um kirkjurnar og
kirkjugarðana hefur ofangreind mið-
aldafrásögn hjálpað til við að útskýra
uppruna örnefnanna, Mosfells og Hrís-
brúar. Bæði nöfnin tengjast býlum Mos-
fellinga, eins og höfðingjaættin í Mos-
fellsdal var nefnd. Á 12. öld var upp-
runalegri jörð Mosfells skipt í tvennt, í
tvær samliggjandi jarðir, og það virðist
sem eldra bæjarstæðinu hafi verið gefið
nafnið Hrísbrú. Skipting landsins skýrir
notkun þessara tveggja nafna í mið-
aldaheimildum þegar talað er um elsta
bæinn. Árið 1995 grófum við niður á
horn af byggingu sem gæti verið leifar
af kirkjunni frá 12. öld og nefnd er í
kaflanum hér að ofan. Kirkjuna sem
byggð var á nýju bæjarstæði Mosfells
þegar hætt var að nota upprunalega
kirkju Gríms á Hrísbrú og hún færð.
Þessir miðaldatextar gera það að
verkum að minjastaðirnir í Mosfellsdal
eru umluktir sögu, bæði sögu Íslands og
Norðurlanda á víkingaöld. Til dæmis
segir Hallfreðar saga frá Hallfreði, sem
var bæði ljóðskáld og vígamaður, og
endurkomu hans heim til Íslands.
Eftirfarandi kafli greinir frá því að
Önundur á Mosfelli/Hrísbrú hafi ráðið
yfir höfninni við Leiruvog og að Mos-
fellingar hafi verið tilbúnir að innheimta
tolla af ferðamönnum með valdi ef
nauðsyn krafði.
„Ok at sumri fór Hallfreðr út til
Íslands ok kom skipi sínu í
Leiruvág fyrir sunnan land. Þá
bjó Önundr at Mosfelli. Hallfeðr
átti at (gjalda) hálfa mörk silfrs
húskarli Önundar ok svaraði
heldr harðliga. Kom húskarlinn
heim ok sagði sín vandræði.
Hrafn kvað slíks ván, at hann
myndi lægra hlut bera í þeira
skiptum. Ok um morguninn eptir
reið Hrafn til skips ok ætlaði at
höggva strengina ok stöðva brott-
ferð þeira Hallfreðar. Síðan áttu
menn hlut í at sætta þá, ok var
goldit hálfu meira en húskarl átti,
ok skildu at því“ (Vatnsdæla
saga 1939, bls. 196).
Aldrei mun fullvissa um það hvort þessi
saga af Hallfreði sé sönn. Í fornleifa-
fræðilegum skilningi eru upplýsingar-
nar um Hallfreð áhugaverðar en ekkert
aðalatriði. Sagan er sögð til að sýna að
Hallfreður var ofbeldisfullur heigull,
sem lét vel að kúga þjónustufólk en
stóðst vígamanni eins og Hrafni engan
veginn snúning. Það sem skiptir máli er
að í þessum miðaldatexta (og reyndar í
mörgum öðrum ritheimildum) er greint
frá Leiruvogi sem hafskipahöfn og
efnahagslegum tengslum milli þeirrar
hafnar og höfðingjanna að Mosfelli.
Við hefðum gefið okkur þessi tengsl út
frá landslaginu einu saman, en það er
betra að hafa miðaldalýsingar af Mos-
fellingum sem voru reiðubúnir að
berjast um yfirráð yfir strandsvæðinu
við mynni dalsins (mynd 2).
Mikinn fróðleik er hægt að fá með því
að skoða þessa miðaldatexta um Mos-
fellssveit í tengslum við þróun búsetu á
Íslandi á víkingatímanum, sögulega,
fornleifafræðilega og félagshagfræði-
lega. Þessar heimildir segja ekki aðeins
frá æviskeiðum og svæðatengslum
ákveðinna persóna, svo sem Þórðar
Skeggja, Ingólfs Arnarsonar, Gríms
Svertingssonar, Egils Skallagrímssonar;
frá Önundi frá Mosfelli og syni hans
__________
88
Valdamiðstöð í Mosfellsdal