Morgunblaðið - 08.02.1997, Blaðsíða 38

-38 LAUGARDAGUR 8. FEBRÚAR 1997
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Mynd 1. Fjöldl IuiihIIt.iLi

1ÖS1 1001/02 1982/93 1993/94 199495 199S/9C 199&97
FtstwsiSiir
Mynd 2. Sklptlng kvótans
100
90
60
70
60
90
1 1
ram ■
j4T.aaj 145,771 147,521 |45,11|
1 1 J I ■ 1
I™1 1 I ■ 1. ■
1981 1881782 1882/83 1083)94 1994,/86 1985796 1886)97
Fistí\4Í6iár
Hver á
kvótann?
Agnar Helgason Gísli Pálsson
LANDSMENN
deila nú ákaft um
sjávarútvegsmál, m.a.
kvótakerfið. Að þessu
^.sinni hafa almanna-
hagsmunir, réttlætis-
sjónarmið og siðferði-
leg rök fengið aukið
vægi. Stjórnvöld hafa
ekki gefið þessum
málum gaum sem
skyldi, en ýmislegt
bendir til að ekki verði
hjá því komist að taka
þau á dagskrá af fullri
alvöru - ekki síst auk-
inn byggðavanda,
brottkast afla, svo-
nefnt „kvótabrask" og
samþjöppun aflaheimilda. Hér skal
lítillega hugað að spurningunum
um skiptingu kvótans og hvað það
merkir að „eiga“ kvóta. Við höfum
' áður greint frá útreikningum er
varða skiptingu aflaheimilda frá
upphafi kvótakerfisins 1984 til
1994 (sjá greinar okkar á þessum
vettvangi frá 13. maí 1993 og 8.
janúar 1994). í þeim útreikningum,
sem hér er fjallað um og byggðir
eru á gögnum Fiskistofu, er bætt
við þremur fiskveiðiárum tii að
kanna nánar hver þróunin hefur
orðið allt frá því að lögin frá 1990
um stjórn fiskveiða tóku gildi.
Ástæða er til að huga sérstaklega
að þeim breytingum sem orðið hafa
í kjölfar laganna frá 1990, en þá
voru gerðar a.m.k. tvær mikilvægar
breytingar á kvótakerfinu. Sex til
ajtíu tonna bátum, sem áður veiddu
samkvæmt banndagakerfi, var út-
hlutaður kvóti og kvótar urðu fram-
seljanlegir.
Áhrif laganna frá 1990
Handhöfum aflaheimilda er hér
til einföldunar (eins og í fyrri út-
reikningum okkar) skipt í Qóra
flokka: „dvergar" eru þeir sem fara
með 0 til 0,1% af botnfiskkvóta við-
komandi árs, „litlir“ fara með 0,1
til 0,3%, „stórir" 0,3 til 1% og
„risar“ meira en 1%. Mynd 1 sýnir
„ .breytingar á fjölda handhafa botn-
fiskkvóta frá 1991 til 1997. Eins
og fram kemur á myndinni hefur
handhöfum kvóta fækkað um 39%,
eða úr 1155 í 706. Á því sjö ára
tímabili sem hér er miðað við hafa
að meðaltali um 70 handhafar kvóta
dottið út úr kvótakerfinu á ári
hveiju og langflestir þeirra koma
> úr röðum þeirra sem minni eru.
Önnur leið til að kanna vægi
Hér er ekki aðeins um
siðferðileg gildi að
ræða, segja Agnar
Helgason og Gísli
Pálsson, heldur einnig
beinharða fjármuni.
hópanna fjögurra er að bera saman
hlutdeild þeirra í þeim heildarbotn-
fiskkvóta sem úthlutað er hveiju
sinni. Mynd 2 sýnir skiptingu botn-
fiskkvótans. Þar kemur fram að
hlutdeild „risanna" hefur aukist úr
25,6% í 46,1%. Til að gefa nokkra
hugmynd um þær stærðir sem um
er að ræða má geta þess að hlut-
deild „risanna" árið 1991 nam
u.þ.b. 84 þúsund þorskígildistonn-
um, en aflaverðamæti þess kvóta
jafngilti rúmlega 7,8 milljörðum
króna á verðlagi þess árs. Til sam-
anburðar má nefna að botnfisks-
hlutdeild „risanna" er u.þ.b. 129
þúsund þorskígildistonn á yfír-
standandi fiskveiðiári og aflaverð-
mæti þess kvóta nemur rúmlega
11 milljörðum króna (miðað við 88
kr/kg meðalverð á þorski). Sjálfur
kvóti „risanna" er að sjálfsögðu
miklu meira virði, enda veitir hann
árlegan rétt til slíkra aflaverðmæta.
Nú er verðmæti hans um 75 millj-
arðar króna (sbr. Vísbendingu 31.
jan. 1997).
Á því tímabili sem um er að
ræða hefur hlutdeild „dverga"
minnkað úr 16,8% í 10,9%. Sameig-
inlega fara „risar“ og „stórir" út-
gerðaraðilar nú með 74% alls botn-
fískkvótans, en við upphaf fram-
salskerfisins var hlutur þeirra 63%.
Samþjöppun á sér einnig stað ef
stærstu „risarnir" - það mætti
kalla þá „ofurrisa" - eru skoðaðir
sérstaklega (hún stafar að nokkru
leyti af því að fyrirtæki hafa verið
sameinuð, en bein kvótakaup koma
þar auðvitað líka til). Mynd 3 sýnir
breytingar á hlutdeild fimm stærstu
útgerðarfyrirtækjanna. Greinilega
er um árlega aukningu að ræða á
heildarkvóta þessara fyrirtækja, en
frá 1991 hafa þau aukið hlutdeild
sína um 70% (úr 12,4% í 21%)
Fregnir af vexti Samheija undan-
farnar vikur benda til að samþjöpp-
un „ofurrisanna" haldi áfram að
aukast og hugsanlega enn hraðar
en áður.
Athugun okkar á dreifingu afla-
kvóta í botnfiskveiðum hefur sýnt
að aflaheimildir hafa safnast á færri
fyrirtæki á þeim tíma sem liðið
hefur frá upphafi kvótakerfísins. í
stórum dráttum hefur sú þróun,
sem við höfum áður greint frá,
haldið áfram síðustu tvö ár. Sam-
þjöppunin er raunar hægari en áður
og kann það að skýrast af því að
„risamir" sjái sér hag í því til að
hvetja til viðskipta sem kennd hafa
verið við „tonn á móti tonni“. Það
má hins vegar vera ljóst að smáum
kvótahöfum heldur áfram að
fækka, og botnfiskkvótinn heldur
áfram að safnast á hendur þeirra
sem eftir eru. Nú fara 22 útgerðar-
fyrirtæki („risarnir") með 46% alls
botnfískkvótans. Rétt er að slá þann
varnagla, eins og áður, að eignar-
hald á útgerðarfyrirtækjum, ekki
síst „risunum", hefur verið að breyt-
ast og það er ekki sjálfgefið að
handhöfum aflakvóta (hluthöfum í
sjávarútvegsfyrirtækjum með var-
anlega aflahlutdeild) hafi fækkað
þótt fyrirtækin séu færri. Það er á
hinn bóginn ekki heldur sjálfgefið
að raunveruleg dreifing á eignar-
haldi sé jafnari en áður þótt hluthaf-
ar stóru sjávarútvegsfyrirtækjanna
séu fleiri en áður. Og hvernig sem
þessu er varið er eðlilegt að spyija
hvort 70% aukning á kvóta fímm
stærstu fyrirtækjanna endurspegli
stærðarhagkvæmni eða eitthvað
allt annað.
Hver á hvað?
Það er ekkert launungarmál að
mikið ósætti ríkir um kvótakerfið.
Margur virðist ekki sætta sig við
þá grundvallarforsendu kerfisins að
hægt sé að hagnast á því að kaupa,
selja eða leigja aflaheimildir á sama
tíma og lög kveða á um þjóðareign
Mynd 3. Kvótl llmm simigm útijoid.i
35
30
E 18
1ð
bSSTs

11

||
11

1161 1931/62 msm
á fiskistofnunum. Andstaða sjó-
manna og almennings beinist nú
gegn afleiðingum slíkrar verslunar,
m.a. gegn samþjöppun aflaheimilda
í höndum fárra aðila, upplausn
byggða og „kvótabraski" (leiguvið-
skiptum sem leiða til þess að út-
gerðir draga leiguverð kvóta frá
hlut áhafnar). Andstæðingar kvóta-
kerfins halda því fram að útgerðar-
menn séu í auknum mæli að hrifsa
til sín fiskinn í sjónum og „braska“
með þessa sameign þjóðarinnar.
Þeir sem styðja núverandi kvóta-
kerfi benda hins vegar á þessi sömu
atriði sem meginkosti kerfisins. í
augum þeirra er fijáls verslun með
kvóta forsenda fyrir aukinni arð-
semi í fiskveiðum, og þ.a.l. auknum
hagnaði; útgerðarmenn séu einung-
is að stuðla að hagkvæmni og ná
sem mestum verðmætum út úr eig-
in „eignum“ - kvótunum. Kjarni
málsins virðist einmitt snúast um
eignarréttinn.
Vandinn er sá að þótt lög kveði
skýrt á um að fískistofnarnir um-
hverfis landið séu sameign þjóðar-
innar, eru kvótarnir sjálfir - þ.e.a.s.
rétturinn til að veiða - „eign“ út-
gerðarmanna (þeir geta a.m.k. selt
og leigt kvótann eins og um eign
þeirra væri að ræða). Og sá eignar-
réttur virðist vera tryggður eins
lengi og núverandi kvótakerfi er
við lýði. Þá kynnu menn að spyija:
Hvað er það nákvæmlega sem þjóð-
in á? Hvað merkir það að eiga fiski-
stofna en ekki réttinn til að veiða
úr þeim? Á meðan útgerðarmenn
eru handhafar eða „eigendur"
aflakvóta er lítið hægt að gera til
að sporna gegn samþjöppun afla-
heimilda, „kvótabraski" eða upp-
lausn byggða vegna kvótasölu. Ef
útgerðarmönnum er frjálst að
kaupa, selja eða leigja kvóta munu
þessi „vandamál" halda áfram að
skjóta upp kollinum. Því miður er
auðlindagjald engin úrlausn í þessu
sambandi. Þótt auðlindagjald stað-
festi vissulega þjóðareign á fiski-
stofnunum og réttinum til að veiða
úr þeim, breytir það engu um
áframhaldandi samþjöppun afla-
heimilda, „kvótabrask" og upplausn
byggða. Eina raunhæfa leiðin til
1S63/94 1S64SS 1935« 1996787
tlgt.vílSíár
að koma í veg fyrir þessar „mein-
semdir" kerfisins væri að takmarka
eða afturkalla rétt útgerðarmanna
til að stunda fijálsa verslun með
aflaheimildir. Þá væri ekki lengur
hægt að tala um kvóta sem „eign“
útgerðarmanna. Slíkar aðgerðir
myndu fela í sér róttækar breyting-
ar á kvótakerfínu, sem hugsanlega
kæmu niður á hagkvæmni í atvinnu-
greininni - þ.e. hagnaði einhverra
útvegsfyrirtækja. Áframhaldandi
deilur um kvótakerfíð eru hins vegar
efnahagslega og félagslega kostnað-
arsamar og þær kunna að valda
meiri óhagkvæmni í atvinnugrein-
inni en takmarkanir á fijálsa verslun
með kvóta myndu gera.
Hvað sem líður afstöðu manna
til sjálfs kvótakerfisins (hvort sem
menn telja sig stuðningsmenn þess
eða andstæðinga), ætti þeim að
vera ljóst að frekari tafir á því að
tekið sé á kjarna þess ósættis sem
ríkir um kerfíð munu leiða til fleiri
verkfalla, byggðaröskunar og fé-
lagslegrar upplausnar. Hér er því
ekki aðeins um siðferðileg gildi að
ræða heldur einnig beinharða fjár-
muni. Nauðsynlegt er að svipta
burt þeirri þoku sem hulið hefur
eignarréttarstöðu kvóta og fiski-
stofna. Það er kominn tími til þess
að menn setjist niður (ekki síst
stjórnmálamenn, lögfræðingar og
endurskoðendur) og skilgreini nán-
ar hvað það merkir að „eiga“ físki-
stofna en ekki réttinn til að veiða
úr þeim og hvaða svigrúm þjóðin
hefur hvað þetta snertir. Að því
loknu getur þjóðin tekið upplýsta
ákvörðun um framtíð kvótakerfisins
á grundvelli bæði siðrænna og efna-
hagslegra sjónarmiða. Hvernig færu
stjórnvöld t.d. að því að leggja kvóta-
kerfíð niður ef þau ákvæðu að gera
það? Hver yrði réttur útgerðar-
manna sem greitt hafa fyrir kvóta?
Eðlilegt hlýtur að teljast, að í næstu
þingkosningum verði tekist á um
skýra valkosti í þessum efnum.
Agnar Helgason stundar
doktorsnám ímannfræði við
Cambridge háskóla.
Gísli Pálsson er prófessor í sömu
grein við Háskóla íslands.