Morgunblaðið - 03.11.1999, Blaðsíða 38

* 38 MIÐVIKUDAGUR 3. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Minningargreinar
Meðal annarra orða
Eftir Njörð P. Njarðvík
TIL HVERS eru minning-
argreinar? Svarið ætti
kannski að liggja í augum
uppi: Til að minnast látinn-
ar manneskju. Af hverju eru slíkar
greinar birtar í víðlesu dagblaði
eins og Morgunblaðinu? Væntan-
lega til þess að gera þjóðinni grein
fyrir þeirri manneskju sem horfin
er, hvað hún hefur látið af sér leiða,
hvers virði hún hefur verið öðrum.
Þessar hugleiðingar hafa vaknað
vegna þess að mér þykir sem minn-
ingargreinar hafi breytt nokkuð
um svip, jafnvel eðli.
Sá siður er forn að minnast lát-
inna og tengist kirkjulegum útför-
um, þar sem fjölskylda, ættingjar,
kunnningjar, vinir og samstarfsfólk
kemur til hinstu kveðju. Presturinn
flytur þá svokallaða líkræðu, lýsir
hinum látna, rifjar upp æviatriði og
feril og gerir ef til vill tilraun til að
meta hann sem manneskju. Þarna
eru samankomnir þeir sem þekkja
til þeirra sem kvaddir eru, og oftast
margir miklu betur en presturinn
sem ræðuna flytur. Erlendis er
víða algengt að aðrir tali en prest-
urinn, en það gerist nær aldrei hér.
Fyrr á öldum bar stundum svo við
að þeir fengju einnig óblítt orð í
eyra, sem höfðu verið hinum látna
andsnúnir með einhverjum hætti.
Nú eru slíkar athafnir með kurteisi
og tillitssemi og ævinlega dregið
fram hið jákvæða í fari hins látna.
Hitt er látið kyrrt liggja. Líkræða
er ekki hlutlæg, heldur huglæg, og
oft tilfinningaþrungin, jafnvel
væmin. Stundum notar presturinn
tækifærið til trúboðs, stöku sinnum
svo mjög að kirkjugestum þykir
nóg um og finnst sem hinn látni sé
orðinn hálfgert aukaatriði.
Með fjölmennum þjóðum
er einungis fárra ein-
staklinga getið í dag-
blöðum, þeirra sem
með einhverjum eftirminnilegum
hætti hafa orðið kunnir með þjóð
sinni, hafa lagt fram einhvern skerf
til þjóðlífsins sem um munar. En
með fámennri þjóð eins og okkar er
þessu öðruvísi farið. Flestra er
minnst með grein í Morgunblaðinu
á útfarardaginn, hvort sem þeir eru
þjóðkunnir eða einungis þekktir í
tUtölulega þröngum hópi ættar,
vina og samstarfsmanna. Munurinn
hefur verið sá að hinir þjóðkunnu
eru kvaddir með mörgum greinum
sem teygja sig yfir heila opnu í
blaðinu og jafnvel meir. Oft eru
þær greinar þó hver annarri líkar,
og stundum hugsar maður til hvers
þessi greinafjöldi sé eiginlega. Það
er helst því líkt sem menn líti svo
að á þeim hvfli ákveðin kvöð að
skrifa um samstarfsmann, ella
muni talið að einhvers konar ósætti
hafi ríkt. Þvílík skylduskrif eru því
miður oft innihaldslítil.
Tilgangur minningargreinar er
trúlega fyrst og fremst mannlýs-
ing. Og hún er ekki vandalaust
verk. Aftur á móti ber æ oftar svo
við að minningargreinar fjalla allt
eins um þann sem skrifai’. Hver
kannast ekki við: „Kynni okkar NN
hófust þannig að...“ Og svo er þess-
um samskiptum lýst og getur þá
greinarhöfundur sjálfur orðið all
fyrirferðarmikill. Auðvitað er ekk-
ert á móti því að samskiptum sé
lýst, en eiginlega ættu menn að
forðast að vera mjög sjálfhverfir í
slíkum skrifum.
Sú breyting hefur einnig orðið á
minningargreinum, að nú virðist
þykja sjálfsagt að nánir ættmenni
skrifi. Menn skrifa um systkin, for-
eldra, afa og ömmu, - jafnvel um
börnin sín. Og fyrir kemur einnig
að heilar opnur birtast um korna-
börn sem ekki eru meira en svo
vöknuð til einstaklingslífs, hvað þá
að þau hafi getað markað nokkur
spor nema í hjörtu ættingja sinna.
Eg er ekki að gera lítið úr sorg. Eg
veit af eigin reynslu hversu sárt það
er að missa barn og barnabam. En
sú sorg er persónuleg, einkamál.
Hana þarf ekki að bera á torg, - og
hún kemur í rauninni ekki öðrum
við. Ef það er tilgangur minningar-
greina að meta þann sem horfinn
er, þá hljótum við að skilja að við
getum ekki lagt mat á okkar allra
nánustu. Við erum bundin þeim svo
fóstum böndum, að það er nánast
ógerningur að koma við einhverju
öðru en persónulegum tilfinningum.
Við megum ekki verða svo sjálf-
hverf að við hættum að gera grein-
armun á einkamálum okkar og
þeim þáttum lífsins sem eiga að
koma íýrir almenningssjónir.
Það er einnig fróðlegt að
skoða tilvitnanir í minning-
argreinum. Oftast nær er
gripið til ljóða. Það er eðli-
legt af því að ljóð eru tjáning til-
finninga öðrum þræði, og búa
sömuleiðis oft yfir þeim galdri sem
nær inn úr tilfinningum og hugsun
inn á óræð svið skynjunar og inn-
sæis. Þar stöndum við frammi fyrir
glímunni við hinstu rök, sem leita
svo oft ósjálfrátt á okkur við fráfall
einhvers sem er okkur kær. Við
lestur slíkra greina hér í blaðinu
sést greinilega að vinsælasta skáld
þjóðarinnar er Valdimar Briem.
Eða réttara sagt eitt ljóða hans.
Það er skiljanlegt þar sem þetta
ljóð er saknaðarljóð, hinsta kveðja
- sem þrungin er þakklæti. En þegar
það birtist nær daglega og stund-
um allt að fimm sinnum í sama
blaðinu, þá fer það næstum því að
verða ónothæft. Sá er vandinn við
tilvitnanir, að þær verða að segja
eitthvað sérstakt, og þegar hið
sama er sagt æ ofan í æ, þá fer
óhjákvæmilega svo að það missir
marks, verður einhvern veginn
merkingarsnautt. Það er hættan
við sífelldar endurtekningar.
Ekki á ég von á því að
svona pistill breyti ein-
hverju. En mig langar þó
að vekja athygli á þess-
um þáttum minningargreina, af því
að þær eru í eðli sínu vandasamt
viðfangsefni. Þegar vel tekst til,
nálgast þær að vera listgrein. Þeg-
ar þær eru í senn hversdagslegar
°g byggjast á persónulegum til-
finningatengslum eingöngu, þá
segja þær öðrum í raun ekkert.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla Islands.
Enn um stað-
setninguLista-
háskóla Islands
í GREIN í Morgun-
blaðinu 26. október sl.
kemur rektor Listahá-
skóla Islands sér hjá að
skýra ástæður þess að
hann telji betra að
staðsetja listaháskóla í
Kvosinni í Reykjavík
eða við Hafnarfjarðar-
höfn en í því húsi sem
Listaháskólanum hefur
þegar verið ætlað í
Laugamesi. Það eina
sem fram kemur í
j greininni er að þessi af-
staða tengist þeim hug-
myndum sem rektor og
stjóm hafa um hlut-
verk skólans sem kennslustofnun
og þjónustustofnun við almenning.
Jú, jú. En hvaða hugmyndir em
Listir
Engar skynsamlegar
skýringar, segir Bjarni
Daníelsson, hafa verið
gefnar af forsvars-
mönnum skólans.
þetta? Hvað er það í kennslustarfi
skólans sem hægara er að sinna í
Tollhúsinu í Reykjavík en í húsi
Listaháskólans í Laugamesi? Og
hvers konar „þjónustustofnun við
almenning“ er það sem rektor og
stjóm Listaháskólans vflja heldur
starfrækja á hafnarbakkanum í
Hafnarfirði?
Ef verja á fjármun-
um hins opinbera tfl að
gera úttekt á þessum
möguleikum, eins og
rektor greinir frá, þá
liggja væntanlega ein-
hver rök að baki. Er
hægt að fá að vita
hvaða rök þetta em?
í lok greinar sinnar
undirstrikar rektor
mikflvægi þess að mál-
efni Listaháskólans
séu í heiðri höfð og
þeim sé lagt lið svo þau
nái fram að ganga.
Undir þetta geta allir
tekið. Listaháskóli Is-
lands er að formi tfl sjálfseignar-
stofnun, en eðli málsins samkvæmt
er hann sameign þjóðarinnar. Þvi er
eðlilegt og nauðsynlegt að um upp-
byggingu og starf skólans fari fram
opinber og opinská umræða og að
forsvarsmenn skólans taki þátt í
þeirri umræðu af ábyrgð og hrein-
skilni. Aðeins á þann hátt getur op-
inber umræða um Listaháskóla Is-
lands orðið málefnaleg.
Það er einmitt þarna sem hnífur-
inn stendur í kúnni þegar kemur að
þessu máli um nýja staðsetningu
Listaháskólans. Sú umræða getur
ekki orðið málefnaleg meðan engar
skynsamlegar skýringar eru gefnar
af hálfu forsvarsmanna skólans.
Þangað tfl kemur þetta fyrir eins og
órökstudd hugdetta, en ekki mál-
efni sem hægt er að hafa í heiðri eða
leggja lið.
Höfundur er óperustjóri og fyrrver-
andi skólastjóri Myndlisla- og hand-
fðaskóla íslands.
Bjarni
Daníelsson
Gœðavam
Gjafavara — malar- og kaffistell.
Allir vcröflokkar. .
Heimsfrægir hönnuðir
m.d. Gianni Versace.
VERSLUNIN
Lnugíivegi 52, s. 562 4244.
Náttúruverndarsinnar hafa
góðan málstað að verja
HEIMIR Harðarson,
nemi í landafræði, ritar
grein í Morgunblaðið sl.
laugardag, 30. október.
Þar sem hann tjáir skoð-
anir sínar á íslenskum
náttúruvemdarsinnum,
sem eru að hans mati
afturhaldssamir í meira
lagi -jafnvel svo, að ekk-
ert bíði þjóðarinnar ann-
að en að skríða aftur inn
í torfkofana verði farið
að hugmyndum þeirra í
atvinnu- og virkjanamál-
um. I máli Heimis kem-
ur fram að hann telur
undirritaða fara fremst í
flokki afturhaldssinnanna og nefnir
máli sínu til stuðnings ummæli, höfð
eftir mér í Degi þ. 23. október sl.
Hann lætur reyndar í ljósi þá von að
Virkjanir
Gera þarf rammaáætl-
un um virkjanakosti,
segir Kolbrún Hall-
dórsdóttir, þar sem
metnir verða allir þeir
virkjanakostir sem nú
eru til umræðu.
ekki sé rétt eftir mér haft og hef ég
reyndar gert grein fyrir þvi í grein í
Degi (28.10.99) hvemig blaðamaður
tekur orð mín úr samhengi, svo hugs-
unin brenglast og bögglast þannig að
ekki verður við hana kannast. En mér
er bæði ljúft og skylt að fara yfir inn-
takið í þeim hugmyndum, sem nú eru
í brennidepli í virkjanamálum og nátt-
úruvernd þó ekki væri nema til að
hrekja (enn einu sinni) þann þráláta
sleggjudóm að náttúruvernd sé það
sama og afturhald.
Inntak náttúruverndar er fólgið í 1.
grein laga um náttúruvernd, en hún
er á þessa leið: Tilgangur þessara
laga er að stuðla að samskiptum
manns og umhverfis þannig að hvorki
spillist líf eða land né mengist sjór,
vatn eða andrúmsloft. Lögin eiga að
tryggja eftfr fóngum þróun íslenskrar
náttúra eftir eigin lögmálum, en
verndun þess sem þar er sérstætt eða
sögulegt. Lögin eiga að auðvelda um-
gengni og kynni þjóðar-
innar af náttúru lands-
ins og menningarminj-
um og stuðla að vemd
og nýtingu auðlinda á
grundvelli sjálfbærrar
þróunar. Þetta er nú
málstaðurinn, sem nátt-
úruverndarsinnar eru
dæmdir fyrir að verja.
Metum alla kostina
Hvað varðar grund-
vallaratriði þeirra deilu-
mála, sem nú eru uppi
varðandi orkuöflun fyr-
ir risaálbræðslu á
Reyðarfirði, þá hafa
kastljós réttilega beinst að því að
Fljótsdalsvirkjun, sem ætlað er að
sjá fyrsta áfanga álversins fyrir orku
er ekki nægilega stór til að standa
undir því hlutverki. Hugmyndin er
að viðbótarorka komi frá jarða-
varmavirkjun í Bjarnarflagi. Nátt-
úruverndarsinnar og ég þar á meðal,
hafa lýst þeirri skoðun að nær væri
að halda áfram að virkja í Kröflu,
heldur en að hefja framkvæmdir við
nýja virkjun í Bjarnarflagi. Um
þetta atriði var rangt eftfr mér haft í
Degi og um þetta eram við Heimir
Harðarson sammála. Það sama gildir
almennt í stefnu okkar, sem höfum
talað gegn fyrirhugaðri Fljótsdals-
virkjun. Við teljum skynsamlegra að
halda áfram að virkja á stöðum, sem
þegar er búið að raska heldur en að
leggja til atlögu við ný og nánast
ósnert svæði. Það hefur aldrei komið
fram í máli mínu að ég sé á móti
virkjunum (og þar með öllum fram-
föram), basta. Þó era ýmsir iðnir við
að gera mér upp þá skoðun og nú
síðast Heimir Harðarson. Fyrir hinu
hef ég talað að farið sé að öllu með
gát og fullri meðvitund þegar hrófla
á við landi á þeim nótum, sem virkj-
anaframkvæmdir útheimta. Þess
vegna er krafan um að lög séu haldin
jafn hávær og raun ber vitni. Krafan
um að ekki séu sniðgengnar þær
leikreglur, sem Alþingi hefur sam-
þykkt, samþykktir okkar á alþjóða-
vettvangi gera ráð fyrir og meiri
hluti þjóðarinnar er fylgjandi. Kraf-
an um að náttúran sé metin sem sú
auðlind sem hún er. Þannig telja
náttúruverndarsinnar það lífsnauð-
syn, ef okkur á að takast að lifa í
anda náttúraverndarlaganna, að
gerð sé rammaáætlun um virkjana-
kosti þar sem metnir verði ALLIR
þeir virkjanakostir sem nú era til
umræðu en ekki era hafnar fram-
kvæmdir við, þar á meðal Fljótsdals-
virkjun. Ef byrjað verður á Fljóts-
dalsvirkjun verður svo miklu auð-
veldara að halda áfram og fara í
Kárahnjúkavirkjun og svo Arnar-
dalsvirkjun og svo ... og svo ... þang-
að til ekkert er eftir af landi sem
flokka má sem ósnortin víðerni.
Tökum tappana úr eyrunum
Afturhald og náttúravernd eiga
ekkert sameiginlegt. Það er á miklum
misskilningi byggt að halda slíku
fram og þó ég geri ekki þá kröfu til
Heimis Harðarsonar að hann sjái
hlutina í sama ljósi og ég, þá bið ég
hann að hlusta á málflutning minn
með opnum huga og af fordómaleysi.
Mér virðist við a.m.k. eiga sameigin-
lega þá þrá að gæði lífsins meðal
þjóðarinnar geti vaxið og dafnað.
Okkur greinir einungis á um leiðfr að
því marki (þó ég treysti því að hann
meðhöndli sorpið sitt á vistvænan
hátt eins og ég geri). Heimir kýs að
sjá bogna konu á grasafjalli þegai' ég
tala um auðlegðina sem er fólgin í
grösunum okkar og jurtunum, þegar
ég sé rannsóknarstofur, vísindamenn,
hugmyndasmiði, lyfjafi'æðinga,
grasalækna, líffræðinga, snyrtivöra-
framleiðslu, nuddolíuframleiðslu,
heilsuvernd, náttúralækningastofn-
anir, menntasetur og stórstígar fram-
farir í fjölbreyttu atvinnulífí á Aust-
fjörðum. Heimir kýs líka að sjá íyrfr
sér torfkofa þegar ég tala um auð-
legðina sem er fólgin í vernduðu landi
og vistvænni ferðamennsku, þegar ég
sé þjóðgarða, ævintýraferðir, grasa-
fræðinga, örverafræðinga, jarðfræð-
inga, dýrafræðinga, leiðsögumenn,
göngugarpa, spekinga, sagnamenn,
kvæðamenn og aðra listamenn þjóð-
arinnar, unnendm- alls þess sem lifir
og hrærist í náttúra Islands. Svona
sjáum við hlutina á ólíkum forsend-
um. Leiðin að lausn þess vanda er
fólgin í því að taka tappana úr eyrun-
um og tala saman af sanngimi.
Þannig getum við greitt úr missiln-
ingi og forðast misklíð. Hættum svo
að líta á deilumálin á þann veg að
annar verði að sigra en hinn að tapa.
Reynum að nálgast ólík sjónarmið af
varfærni, af samúð og með virðingu
fyiir landinu og þjóðinni.
Höfundur er alþingismaður.
Kolbrún
Halldórsdóttir