Morgunblaðið - 03.11.1999, Blaðsíða 33

32 MIÐVIKUDAGUR 3. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 3. NÓVEMBER 1999 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DREIFÐ
EIGNARAÐILD
Á EFTIRMARKAÐI
NÚ ÞEGAR tekizt hefur að tryggja dreifða eignaraðild við
sölu á hlutabréfum ríkisins í FBA er nauðsynlegt að huga
að því að tryggja að sama markmið nái fram að ganga við
einkavæðingu annarra ríkisbanka svo og á eftirmarkaði með
hlutabréf í bönkunum öllum. Það er ekki nóg að tryggja þá
dreifðu eignaraðild við frumsölu heldur verður að sjá til þess,
að hún gildi einnig á eftirmarkaði.
Einhverjir kunna að spyrja hvers vegna það sé nauðsynlegt,
og svarið er, að þetta fámenna samfélag okkar íslendinga mun
ekki þola það, að meirihluti allra eigna færist á fárra hendur.
Það mun hins vegar gerast ef framhald verður á þeirri þróun,
sem einkennt hefur þennan áratug að þessu leyti og á rætur
sínar í kvótakerfinu eins og það er nú uppbyggt.
Að þessu vék Davíð Oddsson, forsætisráðherra, í samtali við
Morgunblaðið í gær og sagði m.a. um eftirmarkaðinn: „... svona
um almennt framhald þá held ég að menn eigi aðeins að huga
að því og skoða það meðal annars í þinginu hvort rétt sé að
setja reglur, sem ná megi sátt um, sem tryggi að eignarhald
verði jafnan dreift. Eg er fylgjandi því.“
Þessi yfirlýsing forsætisráðherra er afar mikilvæg og gera
verður ráð fyrir að hún sé jafnframt til marks um að Sjálfstæð-
isflokkurinn muni styðja þá stefnu. Ætla verður að Framsókn-
arflokkurinn sé í sjálfu sér einnig samþykkur því marki, en
sennilega hafa forystumenn Framsóknarflokksins meiri efa-
semdir um að það sé framkvæmanlegt. í samtali við Morgun-
blaðið í gær lýsti Finnur Ingólfsson, viðskiptaráðherra, sig
ekki andvígan því að slíkar reglur yrðu settar um eftirmarkað-
inn, en taldi þær óþarfar vegna þess, að fjárfestar í FBA
mundu sjá um það sjálfir að enginn einn aðili yrði ráðandi í
bankanum. Það má vel vera, að það sé rétt hjá viðskiptaráð-
herra, þegar til skemmri tíma er litið, en þegar horft er fram á
veg er ekki hægt að ganga út frá því sem vísu og það á ekki
bara við um fjárfesta í FBA heldur væntanlega einnig um verð-
andi fjárfesta í öðrum ríkisbönkum, sem á eftir að einkavæða.
Þegar á allt er litið er því æskilegt að Alþingi skoði vel með
hvaða hætti hægt er að tryggja dreifða eignaraðild að fjármála-
stofnunum á eftirmarkaði.
LANDVINN SLAN
RÉTTIR ÚR KÚTNUM
STAÐA landvinnslu í fiskiðnaði er býsna góð um þessar
mundir og má þakka það hagræðingu og endurskipulagn-
ingu í greininni. Hráefnisöflun skiptir þar höfuðmáli varðandi
afkomu fiskvinnslufyrirtækja, enda er talsverður verðmunur á
hráefni, sem keypt er í beinum viðskiptum og því sem keypt er
á fiskmörkuðum. Þrátt fyrir að afurðaverðsvísitala sjávaraf-
urða hafi lækkað lítillega á fyrstu 8 mánuðum ársins, hafa orðið
miklar verðhækkanir á ýmsum afurðum og þá sérstaklega sjó-
frystum afurðum.
Hér á árum áður og einkum eftir að frystitogararnir komu til
sögunnar, var mikil svartsýni meðal landvinnslufólks og var um
það rætt að verið væri að ræna landverkafólk vinnunni. Þróun-
in hefur að vísu verið sú að á undanförnum 10 árum hefur
starfsfólki í fískvinnslu fækkað um 40%. Að hluta til má skýra
það með því að vinnslan hafi færzt út á sjó, en einnig hefur
tækninni við vinnslu fleygt mjög fram og afköst því aukizt til
muna. Þetta hefur m.a. haft það í för með sér að laun hafa
hækkað meira en kjarasamningar hafa gert ráð fyrir.
I grein í Morgunblaðinu í gær, þar sem fjallað er um þessi
mál, segir Arnar Sigurmundsson formaður Samtaka fisk-
vinnslustöðva m.a., að hann verði þess var að bjartsýni ríki í
greininni: „Samdráttur í þorskveiðum í Barentshafi ætti að
koma okkur til góða. Hins vegar verður að líta á að afurðaverð
hefur verið tiltölulega hátt og því erfitt að spá í framhaldið.
Mér heyrast menn í greininni vera þokkalega bjartsýnir eftir
erfiðleika mörg undangengin ár og fyrirtækin virðast vera að
laga sig að s.töðunni eins og hún er í dag. Mörgum hefur tekist
að halda þessu gangandi þannig, víða með góðum árangri."
Þá er og athyglivert hve Oskar Þ. Karlsson, formaður Sam-
taka fískvinnslustöðva, er bjartsýnn fyrir hönd landvinnslunn-
ar. Hann segir: „Innleiddar hafa verið fjölmargar tækninýj-
ungar sem hafa aukið afköst og framlegð og við getum hæglega
gert ýmsa hluti í landi sem aldrei myndi borga sig að gera úti á
sjó. Það sér ekki fyrir endann á þeim möguleikum sem nýjung-
ar og tækniframfarir bjóða upp á, en landvinnslan getur fyrst
og fremst nýtt sér þær.“
Fjárstuðningur austur-evrópskra kommúnista við íslenska sósíalista
KOMMÚNISTAR í Austur-
Evrópu komu sér upp um-
fangsmiklum og flóknum
flokkunarkerfum í þeim
gríðarstóru skjalasöfnum sem aígjör
miðstýring þjóðfélagsins gat af sér.
Þetta á ekki síst við um þau skjöl sem
lutu að beinum fjárveitingum og ann-
ars konar stuðningi við erlenda
bræðraflokka. Þau skjöl voru m.a.
flokkuð eftir því hvaða ferli ákvarðana
bjó að baki auk þess sem tilteknum
leyndarstigum var fylgt. Jafnframt
réðu ákveðnir menn yfir tilteknum
listum þar sem t.d. voru tíundaðar
ákvarðanir kommúnistaflokka í Aust-
ur-Evrópu um stuðning við vinstri-
flokka og -hreyfmgar erlendis. Hvað
Island varðar virðist einkum um að
ræða skjalasöfn Kommúnistaflokks
Sovétríkjanna og flokksins í Austur-
Þýskalandi. Þar ber að gera greinar-
mun á þeim „rásum“ sem fjármagnið
streymdi eftir auk þess sem skoða
þarf sérstaklega á hvaða grundvelli og
stigi ákveðið var að veita fjárhagsað-
stoð, ekki síst með tilliti til flokkunar-
kerfísins.
Skjöl sem norski fræðimaðurinn
Sven G. Holtsmark fann við rannsókn-
ir sínar á samskiptum norskra og sov-
éskra kommúnista og fréttastofa
Stöðvar 2 greindi fyrst íslenski’a fjöl-
miðla frá hafa á ný beint kastljósinu
að fjárhagslegum stuðningi Kommún-
istaflokks Sovétríkjanna við íslenska
sósíalista. Þar er um að ræða skjöl
sem sýna að Sameiningarflokkur al-
þýðu - Sósíalistaflokkurinn fékk sam-
tals tæpar 30 milljónir króna að nú-
virði að austan á árunum 1956 til 1966.
Um var að ræða beinar fjárveitingar
til almenns flokksstarfs og forsendur
þeirra því ekki tilgreindar sérstak-
lega. Sagt var í skjöiunum að því bæri
að halda fram að þessar gi’eiðslur
hefðu verið ákveðnar í nafni „Sjóðs til
styrktar vinstrisinnuðum verkalýðs-
hreyfíngum“, en svo nefndist fyrir-
brigði sem sovéskir kommúnistar
komu á fót til að fela greiðslurnar og
hafði heimili og varnarþing í
Búkarest. Þessi beini fjárstuðningur
var á hinn bóginn ákveðinn í Moskvu
og fulltrúum sovésku öryggislögregl-
unnar/leyniþjónustunnar, KGB, falið
að koma peningunum til skila.
Skjöl sem norski sagnfræðingurinn
fann í sovésku skjalasafni er nefnist
„Fond 89“ og lúta að greiðslum til ís-
lenskra sósíalista á ái’unum 1956-1966
varða stuðning sem fór fram eftir
þessari leið.
Sven G. Holtsmark sagði í samtali
við Morgunblaðið sl. sunnudag að
KGB-menn í sendiráðum í viðtökuríkj-
unum hefðu afhent leiðtogum erlendra
sósíalista peningana og hefði mikil
leynd ríkt yfir þeim gjörningi. Um
þetta væru til skjöl. Nokkrir viðmæl-
endur Morgunblaðsins hafa á síðustu
dögum fullyrt að fleiri leiðh- hafi verið
notaðar til að koma beinum peninga-
greiðslum til skila. Peningar hafí verið
afhentir með mikilli leynd í Moskvu,
auk þess sem líklegt megi telja að er-
lendir bankareikningar hafí verið not-
aðir. Þau skjöl sem Morgunblaðið hef-
ur fjallað um í þessari lotu þessa máls
geta þess hins vegar einungis að full-
trúum KGB hafl verið falið að afhenda
peningana.
Ekki getið um almennan
stuðning við ísland 1968-1990
Vitað er að á Norðurlöndum var
þessum beina og reglubundna fjár-
stuðningi til að halda uppi flokksstarf-
inu haldið áfram allt undir það er veldi
kommúnismans hrundi og Sovétríkin
liðu undir lok. Slík skjöl hefur Sven G.
Holtsmark birt. Á hinn bóginn er ekki
að finna í þeim upplýsingar um hvort
þessum stuðningi, þessari tegund
stuðnings þ.e.a.s. með beinum fjár-
framlögum í nafni Búkarest-sjóðsins
til flokksstarfsins og með milligöngu
KGB, var framhaldið við félagana á
Islandi.
Þau skjöl eru á hinn bóginn til í
Moskvu og ræðir þar bæði um lista
þar sem stuðningurinn er tíundaður,
þ.e.a.s. hvaða upphæðir hafa verið
ákveðnar og kvittanir erlendra leið-
toga sósíalista sem tóku við peningun-
um. Listarnir ná yfír tímabilið frá
1968 til 1990. Hvers vegna þeir ná að-
eins yfir þessi ár liggur ekki fyrir.
Morgunblaðið náði sambandi við
ónefndan mann í Moskvu sem hefur
þessi gögn undir höndum og fræði-
menn telja ábyrga heimild. Að beiðni
blaðsins fór þessi heimildarmaður í
Margar leiðir
og sumar ill-
rannsakanlegar
Gera ber skýran greinarmun á þeim „rásum“ sem fjárhagslegur
stuðningur kommúnista í Sovétríkjunum og Austur-Þýskalandi
við erlenda bræðraflokka flæddi um. Ásgeir Sverrisson segir frá
þeim leiðum sem nú eru þekktar og rifjar upp eldri gögn
sem sýna m.a. að íslenskir sósíalistar fengu fjárhagsaðstoð að aust-
----------------7---------------------------------------------------
an eftir 1968. Olíkar forsendur lágu að baki þessum stuðningi og
þeim beinu greiðslum til ótilgreindra verkefna sem íslenski
sósíalistaflokkurinn var styrktur með á árunum 1956-1966.
Morgunblaðið/Golli
Mál og menning fékk, að því er fram kemur í sov-
éskum skjölum, verulega útgáfustyrki 1968 og 1970.
gegnum gögnin og sagði síðan í sam-
tali við höfund þessarar gi’einar að
hvergi væri í þeim að fmna nöfn ís-
lenskra sósíalista og raunar væri Is-
lands hvergi getið þ.e.a.s. að í listun-
um yfír reglulegan beinan stuðning
við erlenda bræðraflokka, sem ákveð-
inn var á hverju ári til almenns rekstr-
ar og flokksstarfs, væri ekki að finna
tilvísanir til íslands frá 1968-1990.
Annað form á stuðn-
ingi eftir 1968
Þessar upplýsingar þýða engan veg-
inn að ekki hafl verið um neinn stuðn-
ing við íslenska sósíalista frá Sovét-
ríkjunum að ræða á þessu tímabili þ.e.
frá 1968 til 1990. Öðru nær, enda
liggja fyrir upplýsingai’, sem sýna að
slíkur stuðningur var veittur eftir
1968 (nánar hér að neðan). Gera ber
greinarmun á þeim leiðum sem famar
voru í þessu skyni, „ákvarðanaferlinu“
og forsendum þeirra ákvarðana sem
teknar voru í Moskvu í þessu viðfangi.
Þetta er mikilvægt þar sem sá grein-
armunur á einnig við um hvernig
skjölin voru meðhöndluð og flokkuð.
Þær „rásir“ sem þessi stuðningur fór
um voru margar, flóknar og sumar
hverjar illrannsakanlegar. í samtali
Morgunblaðsins við Sven G. Holts-
mark kemur ennfremur fram að þessi
samskipti voru oftlega byggð á per-
sónulegum kynnum auk þess sem sov-
éskir kommúnistar styrktu iðulega
ákveðnar fylkingar innan bræðra-
flokkanna sem áttu í átökum. Flokk-
unarkerflð var flókið og skjöl víða að
fínna.
Almennar greiðslur
og sértækar
I þessu samhengi segir Sven G.
Holtsmark að gera beri skýran grein-
armun á greiðslunum sem ákveðnar
voru á ári hverju til erlendra bræðra-
flokka og annars konar stuðningi sem
samþykkt var að veita utan þess ferlis.
Stuðningur við erlenda bræðraflokka
var ákveðinn í Moskvu á hverju árí (í
tilfelli Sameiningarflokks alþýðu
-Sósíalistaflokkins virðist sem fjár-
veitingar hafi verið ákveðnar á þriggja
ára fresti og skýrist það trúlega af
stærð flokksins). Jafnframt eru til
heimildir um að sovéski kommúnista-
flokkurinn hafi þess í milli brugðist við
sérstökum beiðnum um fjárstuðning,
aðstoð við útgáfu og fleira. Almennt
gilti að flokksleiðtoginn í viðtökuland-
inu ákvað hvernig árlegu greiðslunum
skyldi varið. Þær voru í eðli sínu „al-
mennar“, veittar til að halda uppi
flokksstarfl en ekki til sérstakra verk-
efna eða til að standa undir tilteknum
útgjaldaliðum flokkanna. Hins vegar
segir Sven G. Holtsmark að m.a. í til-
felli norska kommúnistaflokksins séu
til skjöl er sýni að sérstakar fjárveit-
ingar hafí verið ákveðnar til tiltekinna
verkefna m.a. til að halda úti blaðaút-
gáfu. Þar var um að ræða viðbrögð
háttsettra manna í Moskvu við beiðn-
um um styrki. I slíkum tilfellum gat
það gerst að fram kæmi beiðni í nafni
flokksins eða að tiltekinn erlendur
sósíalisti leitaði til þeirra manna í
Moskvu er hann hafði samband við.
Þannig gátu ákveðnir flokkar og
einstaklingar farið fram á fjárhags-
styrki og aðstoð og era til dæmi um að
slíkur stuðningur hafí verið veittur á
sama tíma og ekki var um fjárstreymi
að ræða úr Búkarest-sjóðnum. Frá
slíkum stuðningi er hins vegar ekki
greint í skjölum þeim sem taka til ár-
legu fjárveitinganna og varða m.a. að-
stoð við íslenska sósíalistaflokkinn
1956, 1959, 1963, 1966 í nafni
Búkarest-sjóðsins. Þau skjöl sem
heimildarmaður Morgunblaðsins í
Moskvu hefur aðgang að lúta að þess-
um árlegu ákvörðunum um peninga-
styrki til ótilgreindra verkefna. Af
þeim má því draga þá ályktun að að-
stoð við íslenska sósíalista, á þeim for-
sendum, hafi ekki átt sér stað á milli
1968 og 1990. Hann fór hins vegar án
nokkurs vafa fram um aðrar „rásir".
Eftirlaun frá Moskvu
Nokkrir íslenskir fræðimenn hafa
rannsakað tengsl íslenskra og er-
lendra kommúnistaflokka og skulu
hér nefndir Arnór Hannibalsson, Árni
Snævarr, Jón Ólafsson, Valur Ingi-
mundarson og Þór Whitehead. Þeir
Arnór Hannibalsson og Jón Ólafsson
munu báðir greina frá rannsóknum
sínum í bókum sem gefnar verða út
fyrirjól.
Þeir Jón Ólafsson og Arnór Hanni-
balsson hafa báðir komist yfir skjöl í
Moskvu sem sýna að íslenskir sósí-
alistar fengu stuðning frá Moskvu eftir
1968 en því hefur löngum verið haldið
fram að þessum sam-
skiptum hafi formlega
verið slitið í kjölfar
þess að Alþýðubanda-
lagið var stofnað sem
stjórnmálaflokkur ár-
ið 1968.
Arnór Hannibals-
son, prófessor í heim-
speki, fékk í ágúst-
mánuði 1992 aðgang
að skjalasafni Komm-
únistaflokks Sovét;
ríkjanna í Moskvu. í
samtali við Morgun-
blaðið, sem birtist 15.
ágúst það ár, kvaðst
hann hafa fundið sly'öl
er sýndu að yfírvöld í
Moskvu hefðu litið á
Alþýðubandalagið
sem beint framhald af
Sameiningarflokki al-
þýðu - Sósíalista-
flokknum.
Að auki fann Arnór
Hannibalsson skjöl
sem sýndu að Krist-
inn E. Andrésson, þá-
verandi forstjóri Máls
og menningar og leið-
togi MÍR, félags sem
ætlað var að stuðla að
menningarsamskipt-
um íslands og Ráð-
stjórnarríkjanna, fór árið 1972 fram á
að honum yrðu greidd eftirlaun vegna
starfa sinna í þágu hinnar alþjóðlegu
hreyfingar kommúnista. Var, að sögn
Arnórs Hannibalssonar, ákveðið að
verða við þessari ósk og var Kristni E.
Andréssyni greidd ótiltekin upphæð í
formi einnar greiðslu.
Styrkur til Máls og menningar
Jón Ólafsson heimspekingur var ár-
ið 1992 fréttaritari RÚV í Moskvu.
Hann greindi frá því 27. júlí 1992 að
sovéski kommúnistaflokkurinn hefði
veitt Máli og menningu umtalsverða
fjárstyrki á áranum 1968 og 1970.
Kristinn E. Andrésson, þáverandi
framkvæmdastjóri fyrirtækisins, hefði
árið 1970 sótt um 20.000 dollara fjár-
styrk og væri í umsókninni vísað til
þess að sambærilegur styrkur hefði
verið veittur tveimur árum áður.
Kristinn hefði sagt í viðræðum við
sovéska sendiráðsmenn á Islandi að
fyrirtækið yrði næstum örugglega
gjaldþrota veitti Kommúnistaflokkur
Sovétríkjanna því ekki styrk.
í fréttum Jóns Ólafssonar frá 1992
kom fram að 'Kristinn hefði fyrst farið
fram á styrkinn 27. desember 1969.
Hefði hann þá óskað eftir sambærileg-
um styrk og fyrirtækið hefði fengið
1968, en hvergi kæmi fram hve hár sá
styrkur hefði verið. Hinn 26. mars árið
1970 ítrekaði Kristinn E. Andrésson
beiðnina, og aftur hinn 31. Kristinn var
svo kallaður í sendiráðið hinn 9. maí,
og honum tjáð að flokkurinn féllist á að
veita 20 þúsund dala styi’k. Féð kom
21. maí og var afhent daginn eftir.
I samtali Morgunblaðsins við fram-
+
kvæmdastjóra Máls og menningar ár-
ið 1992 kom fram að ef Kristinn E.
Andrésson hefði sótt um styrk þennan
hefði hann gert það algjörlega upp á
sitt eindæmi. Engar upplýsingar um
þetta væri hins vegar að fínna í gögn-
um fyrirtækisins. I skjölum þeim sem
Jón Ölafsson fann í Moskvu kom fram
að styrkurinn hefði verið 20.000 doll-
arar, sem jafngilti 1.760 þúsund krón-
um á þáverandi gengi 1970.
Fimm sovéskar bækur
Samkvæmt upplýsingum sem
Morgunblaðið birti 31. júlí 1992 frá
Máli og menningu kostaði útgáfa fyr-
irtækisins á fimm sovéskum bókum
árið 1970 rúmlega eina milljón og tvö
hundruð þúsund krónur. Var þar um
að ræða þrjár bækur eftir Vladímír
Lenín og síðustu bindin af ævisögu
Konstantíns Pástovskíjs. Væri kostn-
aður við útgáfu fyrri binda ævisögu
Pástovskíjs reiknaður með, næmi
samanlagður kostnaður við útgáfu
þessara sovésku bóka alls 1.632.655
ki’ónum. Velta fyrh’tækisins árið 1970
var 9.777.787 krónur og nam styrkur-
inn frá Sovétríkjunum því 16% af
þeirri upphæð.
Þessi skjöl sem Jón Ólafsson fann
er ekki að finna í þeim skrám sem
heimildarmaður Morgunblaðsins í
Moskvu hefur undir höndum. Aðstoð-
in við Mál og menningu var því, sam-
kvæmt þessu, ekki veitt á forsendum
árlega styrksins til erlendu bræðra-
flokkanna, enda var um beiðni til
ákveðins verkefnis að ræða. Því er
freistandi að bera þessa beiðni sem
Kristinn E. Andrésson bar fram við
þær sem til eru um aðstoð við norska
kommúnista á sviði útgáfumála á
tímabilinu 1968-1990.
Aðstoð frá Austur-Þýskalandi
Sagnfræðingarnii’ Árni Snævarr og
Valur Ingimundarson sendu árið 1992
frá sér bók er nefnist „Liðsmenn
Moskvu - samskipti íslenskra sósí-
alista við kommúnistaríkin". Sú bók er
byggð á rannsóknum þeirra á innlend-
um skjölum auk þess sem þeir fengu
aðgang að skjölum í Moskvu og Aust-
ur-Þýskalandi. I febrúarmánuði 1995
var síðan sýndur í Ríkissjónvarpinu
þáttur sem þeir Árni Snævarr og Val-
ur Ingimundarson unnu um samskipti
íslenskra og austur-þýskra sósíalista.
í viðtali Morgunblaðsins við Sven G.
Holtsmark sl. sunnudag sagði hann að
kommúnistar í Austur-Þýskalandi
hefðu jafnan lagt ríka áherslu á sam-
skipti við norræna kommúnista og
hefðu þau alltaf verið með miklum
ágætum þótt ráðamenn eystra hefðu
ekki talið sig fá mikið fyrir veitta að-
stoð. Holtsmark sagði fyrirliggjandi
gögn sýna að Austur-Þjóðverjar hefðu
ekki veitt kommúnistum á Norður-
löndum beina fjárhagslega styrki til
að halda uppi flokksstarfinu með sama
hætti og Kommúnistaflokkur Sovét-
ríkjanna hefði gert í nafni Búkarest-
sjóðsins. Hins vegar hefði umfangs-
mikill stuðningur verið veittur, ekki
síst á sviði útgáfumála.
Beiðni um árlegan
styrk hafnað 1959
Holtsmark hefur undir höndum
skjöl sem varða slíkan stuðning við Is-
land og hann hefur heimilað Morgun-
blaðinu að greina frá. Þar kemur fram
að í maímánuði árið 1959 synjaði
Kommúnistaflokkur Austur-Þýska-
lands beiðni sem borist hafði frá Sam-
einingarflokknum á Islandi um 20.000
dollara styrk á ári hverju til að standa
undir útgáfu m.a. á „klassískum ritum
mai’xismans-lenínismans og fram-
sæknum þýskum bókmenntum". Vísað
er til þessarar beiðnar undir liðnum
„Stuðningur við bræðraflokka"
(„Unterstuzung der Bruderparteien“ á
þýskri tungu). Þessari beiðni var hafn-
að. Hins vegar var beiðni „íslenska for-
lagsins" þess efnis að austur-þýski
kommúnistaflokkurinn myndi prenta
bók um Island á íslensku og erlendum
tungumálum samþykkt. Jafnframt vai’
ákveðið að flokkurinn myndi kosta
prentun á barna- og listaverkabókum
á íslensku og að heildarupphæðin yrði
allt að 10.000 mörk.
Rannsóknir íslenski’a fræðimanna
og Svens G. Holtsmark hafa nú skilað
allskýrri heildarmynd af því hvernig
stuðningi sovéskra og austur-þýskra
kommúnista við íslenska sósíalista var
háttað. Meginlínurnar liggja fyrir þótt
víða bíði sérfræðinga í samtímasögu að
fylla upp í eyðurnar.
Hjálparstarf til
framtíðar
Heimamenn í Mósambík vinna hér við gerð brunns og helst þekkingin
þannig áfram í þorpinu.
í tæp 30 ár hefur Hjálp-
arstarf kirkjunnar að-
stoðað fólk víðs vegar
um heiminn við að koma
undir sig fótunum. Anna
Sigríður Einarsdóttir
kynnti sér starfsemina
og komst að því að þró-
unaraðstoð er í vaxandi
mæli veitt konum.
JÁLPARSTARF kirkj-
unnar hefur verið starf-
rækt síðan 1970, en starfið
hófst í kjölfar Bíafra-söfn-
unarinnar. Skipulagsskrá Hjálpar-
starfsins, eða Hjálparstofnunar eins
og það hét þá, var gefin út stuttu síð-
ar og eru nú þrír starfsmenn í fullu
starfi og einn í hálfu starfi á vegum
samtakanna hér á landi.
Starfsfólkið sér síðan jafnt um
vinnu vegna innlendrar sem erlendr-
ar aðstoðar og hafa óskir um inn-
lenda aðstoð, að sögn Jónasar Þóris-
sonar, framkvæmdastjóra Hjálpar-
starfs kirkjunnar, aukist á undan-
förnum áram. Rúmlega 65% þeirra
sem neyðaraðstoð þiggja era öryrkj-
ar og segii’ Jónas þá augljóslega ekki
verða vara við góðærið í sama mæli
og aðrir.
900 matarpökkum dreift
Neyðaraðstoðin er þó veitt öðram
og má þar nefna þá sem era atvinnu-
lausii’ eða sjúkir og eins láglaunafólk.
Matvælum fyrir í-úmlega 7 milljónir
króna var til að mynda útdeilt í neyð-
ai’aðstoð á vegum Hjálparstarfsins á
síðasta starfsári. „Hjálparstarf kirkj-
unnar hefur alltaf unnið mikið innan-
lands, en ekki svona mikið í hinum
svokallaða félagslega geira,“ segir
Jónas og kveður ástæðuna m.a. þá að
fólk frétti af þeirri aðstoð sem Hjálp-
arstarfið veitir. „Við erum eiginlega
að vinna verk sem Félagsmálastofn-
un ætti að sinna,“ bætir hann við.
Fyrir utan neyðaraðstoð veitir
Hjálparstarfið einnig aðstoð til lengri
tíma, þ.e. frá tveimur til sex mánuð-
um. En sú aðstoð er ætluð þeim sem
lent hafa í óvæntum erfiðleikum sem
varað hafa um einhvern tíma. Þeir
erfiðleikar geta verið bæði félags- og
fjárhagslegir og má nefna sem dæmi
veikindi, dauðsfall, skilnað og bú-
ferlaflutninga. Um helmingur þessa
hóps leitaði þó aðstoðar vegna veik-
inda sinna eða barna sinna. Fleira
lágtekjuíolk leitar síðan eftir aðstoð
Hjálparstai’fsins um jólin en á öðrum
tímum árs. En rúmlega tvö þúsund
manns þáðu jólaaðstoð í fyrra og var
um 900 matarpökkum dreift.
Þróunarstarf og
neyðaraðstoð
Þó óskað sé eftir innanlandsaðstoð
í auknum mæli fer stærsti hluti fjár-
framlaga engu að síður til erlendra
verkefna. I fyrra var 36,9 milljónum
króna varið til verkefna á vegum
Hjálparstarfs kirkjunnar og var 7
milljónum króna af þeirri upphæð
veitt til innanlandsaðstoðar.
Sú erlenda aðstoð sem Hjálpar-
starfið veitir skiptist í þróunarstarf
og neyðaraðstoð. Neyðaraðstoðin er
veitt eftir stórslys eða náttúruham-
farir eins og jarðskjálftana í Tyrk-
landi og eins hljóta hana stríðshrjáð
svæði líkt og Kosovo. Um 34,3 millj-
ónir króna söfnuðust í fyrra frá ein-
staklingum og fyrirtækjum. Hjálpar-
starfið erlendis felst að stærstum
hluta í peningagjöfum þótt vel sé
fylgst með afrakstrinum.
Hjálparstarf kirkjunnar er aðili að
Lútherska heimssambandinu og Al-
kirkjuráðinu, auk þess að eiga í góðu
samstarfi við systurstofnanir á Norð-
urlöndunum. „Þannig myndast mjög
öflugt net úti um allan heim,“ segir
Anna Ólafsdóttir, fræðslufulltrúi
Hjálparstarfsins. Á hverjum stað er
starfað með innlendum aðilum sem
eru öllum hnútum kunnugir og því
fróðii’ um hvaða hjálpar- og neyðar-
aðstoðar sé mest þörf á.
Hinir stéttlausu
Á Indlandi fer margvíslegt hjálpar-
starf fram, en aðstoð við Indland er
8,4 milljónir króna sem er mun hærri
upphæð en öðram löndum er veitt.
Er það m.a. rekstur heilsugæslu og
sjúkrahúss, aðstoð við aldraða, skóla-
starf og starf meðal bama í skuldaá-
nauð.
Eitt þúsund fósturbörn hljóta nú
stuðning á vegum Hjálparstarfs
kii’kjunnar á Indlandi og er kostnað-
ur við framfærslu og skólagöngu
hvers barns um 1.390 krónur á mán-
uði. Flest barnanna eru svonefndir
dalítar og tilheyra þar með hópi
hinna lægst settu í indversku þjóðfé-
lagi. Þessi börn eru líka sá hópur sem
reynt er að leysa úr skuldaánauð en
þau eru mörg hver föst í vinnu vegna
skuldar sem er ekki hærri en eitt
þúsund krónur.
Hjálparstarf kirkjunnar á Indlandi
starfar að mestu í tengslum við sam-
tökin Social Action Movement (SAM)
og Sameinuðu indversku kirkjuna.
Að sögn Jónasar er eitt af markmið-
um SAM að vekja dalíta til vitundar
um réttindi sín og efla þá til baráttu
fyrir þeim réttindum. Fjölbreyttra
leiða hefur verið leitað að þessu
marki og hefur Hjálparstarf kirkj-
unnar m.a. styrkt skólagöngu barna á
grann- og framhaldsskólaaldri sem
og kennslu í iðngreinum, auk starfs
meðal barna í skuldaánauð.
Hjálparstarf kirkjunnar kostai’ nú
yfir 50 böm til forskólanáms og 723
nemendur til grunn- og framhalds-
skólanáms. Flest „íslensku" barn-
anna era í Emmanuel-skólanum í
bænum Kethanakonda og er rúmlega
helmingur þeirra 600 barna sem skól-
ann sækja á vegum íslenskra fóstur-
foreldra.
Þessi skólaganga bamanna skilar
sér tvímælalaust að mati Jónasar
þótt oft séu þau látin hætta námi
snemma vegna vinnu eða giftingar.
„Námið sem börnin eru búin að fá,
hvort sem það eru tvö eða fjögur ár,
er ekki til einskis. Þetta er oft fyrsta
kynslóðin sem gengur í skóla og þau
eru sjálf líklegri til að senda sín börn
í skóla.“
Hætta á hungursneyð
Onnur þau lönd sem Hjálparstarf
kirkjunnar hefur einnig verið að
styðja era Mósambík, Eþíópía og Ar-
gentína. I Mósambík hefur Hjálpar-
starfið tekið þátt í stai’fi Lútherska
heimssambandsins og veitt fé í smá-
lánasjóð, umbætur í landbúnaði,
vatnssöfnun og áveitur, gróðursetn-
ingu skjólgarða og endurvinnslu á líf-
rænum úrgangi.
Þá hefur brunna- og vatnsöflun
Hjálparstarfsins tekist vel. Brunn-
ai’nh’ eru gerðh’ með aðstoð íbúa
hvers svæðis fyrir sig og þeim þannig
kennt viðhald þeh-ra og mikilvægi
hreins drykkjarvatns. I fyrra fjár-
mögnuðu einstaklingar og fyrirtæki
hér heima gerð 18 brunna í Mósam-
bík og vai’ þar með búið að kosta alla
branna sem Lútherska heimssam-
bandið hafði á áætlun sinn á þessu
svæði fram á árið 2000. Að sögn
Jónasar hefði Hjálparstarfið þó geta
fjármagnað gerð mun fleiri branna
því reglulega berast fyi’irspurnir um
þennan þátt þróunarstarfsins.
Hjálparstarf kirkjunnar hefur
starfað í áratugi í Eþíópíu. í Ómó-
héraði er t.d. rekin heilsugæsla fyrir
framlög Islendinga, en engin opinber
heilsugæsla er þar og í sjúkraskýli
Hjálpai’starfsins er brýnustu þörfum
sinnt. Þá er rekinn bamaskóli í Voító
fyrir börn í 1. til 4. bekk og var það
starfsmannafélag Stöðvar 2 sem
reisti og studdi reksturinn fyrstu ár-
in.
Nú er hins vegar útlit fyrir að
Eþíópía sé á ný á barmi hung-
ursneyðar. Regnið hefur brugðist
annað árið í röð, jörðin er skraufþurr
og skortur er á korni. Fyir í haust
var áætlað að um fimm milljónir
Eþíópíubúa væra í neyð og segir
Jónas ljóst að bregðast þurfi skjótt
við eigi ástandið ekki að verða jafn
slæmt og á árunum 1984-1985 þegar 1
ein milljón manna lést úr hungri.
Berkla- og sníkjudýraverkefni
Hjálparstarfs kirkjunnar í Argentínu
hefur einnig skilað góðum árangri.
Tekist hefur að losa búfé á nær öllu
verkefnasvæðinu við sníkjudýr og
þar með rjúfa smithringrás þeirra að
nokkru. Þá hafa íbúar verið með-
höndlaðir við berklum og indíánarnh’
þjálfaðar tfl heilsugæslustarfa í því
skyni að draga úr tortryggni íbúa. I
þessu hefur hins vegar falist mikil
vinna þar sem þeh’ era ólæsir og
óskrifandi, en sýnt hefur verið fram á
að þeir eru góðir tengiliðir við fólkið.
Ánna segir leiðtogaverkefni meðal
kvenna í Mósambík þá ekki síður
hafa gefið góðan árangur, því konur ‘
séu reiðubúnari að leggja sitt af
mörkum þegar þær geri sér grein
fyrir mikflvægi síns hlutverks í sam-
félaginu. „Það hefur sýnt sig alls
staðar að þróunaraðstoð við konur
skilar sér betur en við karla. Því
meiri hluti tekna sem konur ráða yfir,
því meira fer í mat handa fjölskyld-
unni. Eins ef konurnar hafa hlotið
menntun era meiri líkur á að börnin
fari í skóla heldur en ef pabbinn hef-
ur hlotið menntun," segir Anna og
segir hjálparstofnanir því beina fjár-
munum í auknum mæli til kvenna.
Að mati þeirra Önnu og Jónasar
hefur þróunarstarf Hjálparstarfs
kirkjunnar þó e.t.v. einna best skilað
sér í aukinni þekkingu fólks og skiln-
ingi á rétti sínum. En vinnan sem
felst í gerð eins brunns helst áfram í
þorpinu ef íbúarnir taka þátt í gerð
hans og þannig segir Jónas helst
mega bæta lífskjör og aðstæður *
fólks.