Morgunblaðið - 12.01.1999, Blaðsíða 44

44 ÞRIÐJUDAGUR 12. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
í FYRRI greinum
gerði ég grein fyrir
skoðunum mínum á
meðferð forstjóra
Barnaverndarstofu á
faraldsfræðilegum
upplýsingum er varða
áfengis- og_ vímuefna-
vanda á Islandi og
einnig sagði ég frá far-
aldsfræðilegum þáttum
' er varða áfengis- og
vímuefnafíkn, þróun
vandamálsins og hvað
einkenndi góða með-
ferð. Samkvæmt
ákvæðum laga um
vernd barna og ung-
menna skal félagsmála-
ráðuneytið sjá til þess
að til staðar séu sérhæfð heimili og
stofnanir þar sem fram fari sér-
hæfð meðferð þegar önnur ún-æði
barnaverndarnefnda hafí ekki kom-
ið að gagni og skal Barnaverndar-
stofa hafa yfírumsjón eða umsjón
og eftirlit með þeim. I lögunum eru
tiltekin dæmi um hlutverk þeirra
^og varða þau börn og ungmenni
með vímuefnavanda, meinta af-
brotahegðun og alvarlega hegðun-
arerfíðleika án þess þó að þeir séu
nánar skilgreindir né heldur er það
skilgreint hvað sé meint með „sér-
hæfðu heimili" og „sérhæfðri með-
ferð“. Með hliðsjón af faraldsfræði-
legum staðreyndum, bæði þeim
sem raktar hafa verið hér á undan
og svo öðrum, ætti það
að vera ljóst mál að
stór hluti þeirra ein-
staklinga sem vistast
undir yfírumsjón og
eftirliti Barnaverndar-
stofu á við geðrænan
vanda að stríða. Með
öðrum orðum: Hér eru
læknisfræðileg geð-
ræn vandamál á ferð.
Þessi vandi hefur oft
verið vanræktur og
skortir þá oft grein-
ingu og viðeigandi
meðferð. Barnavernd-
arstofa er á engan
hátt, eins og nú stend-
ur, fær að veita „sér-
hæfða meðferð" að því
er varðar læknisfræðilega meðferð.
I skjóli áðurnefndra laga rekur
Barnaverndarstofa „sérhæfð heim-
ili og stofnanir og veitir sérhæfða
meðferð". Það er í raun merkilegt
að þessi hópur einstaklinga skuli
eiga skjól sitt undir ábyrgð félags-
málayfivalda þegar ljóst er að
heilsuvandi þeirra er mikill og ríkj-
andi. Hér er um mjög alvarlega
tímaskekkju að ræða. Það er því við
hæfi að spyrja: Hver er sú sér-
hæfða meðferð sem veitt er? Og
einnig verður að spyrja hvort
Barnaverndarstofa sé í stakk búin
til þess að sinna þessu verkefni.
Hefur Barnaverndarstofa á að
skipa þeirri breiðu fylkingu sér-
fræðinga, lækna sem annarra, sem
þarf til að sinna verkefninu? Spurn-
ingin er tímabær því mér er tjáð af
velvildarmönnum Barnaverndar-
stofu, að það sé opinbert leyndar-
mál, að stóri vandi stofnunarinnar
hafi verið og sé enn skortur á sér-
hæfðu starfsfólki. Barnaverndar-
stofa getur e.t.v. best sjálf upplýst
hvort þetta eigi við rök að styðjast,
t.d. með því að upplýsa um fjölda,
menntun og starfsreynslu stai'fs-
manna m.t.t. að takast á við geðræn
vandamál ungmenna. Þær upplýs-
ingar verður að skoða í ljósi far-
aldsfræðilegrar þekkingar á áfeng-
is- og vímuefnavanda.
Menntunarkröfur eins og þær
koma fram í auglýsingum stofnun-
arinnar eftir starfsfólki, þar sem
óskað hefur verið eftir iðnaðar-
mönnum eða tamningamönnum,
hafa á sinn einfalda hátt gefið í
skyn hver hafi verið og sé vandi
stofnunarinnar í þessum efnum
nema þá að um stefnumótun sé að
ræða. Mig rennir í gnm að margir
bíði svara Barnaverndarstofu.
Hvert skal stefna?
I ljósi þess sem hér hefur verið
rakið, og í fyrri greinum, sýnist mér
að BarnaveiTidarstofa rísi ekki und-
ir því gífurlega stóra verkefni sem
henni var fengið með lögum um
vernd bama og ungmenna. Þar er
tilgreint að stofnunin skuli sinna
verkefnum sem eru augljóslega
læknisfræðileg í eðli sínu að stórum
hluta og ættu að heyra undir heil-
brigðisráðuneytið. Það veldur mér
áhyggjum að forstöðumaður Barna-
verndarstofu skuli þverskallast við
og berja höfðinu í steininn og viður-
kenni ekki tölulegar staðreyndir
sem lýsa stórum vanda eins og kom
berlega fram í ritdeilum hans og
Péturs Tyrfíngssonar fyrh-
skemmstu. Hann berst um á hæl og
hnakka og reynir að gera vel
ígrundað mat annarra tortryggilegt.
Málflutning hans lít ég á sem tilraun
Áfengi og vímuefni
Hefur Barnaverndar-
stofa á að skipa þeirri
breiðu fylkingu sér-
fræðinga, lækna sem
annarra, spyr Páll
Tryggvason í síðustu
grein sinni af þremur,
sem þarf til að sinna
verkefninu?
hans til að réttlæta einangraðan til-
verurétt stofnunar sinnar í stað þess
að skynja hana sem hluta af órofa
heild að leita eftir samstai-fi við aðra
er málið varðar og geta lagt hönd á
plóg. Frumkvæðisskylda Barna-
verndarstofu er mikil og meiri en
annarra vegna þess lagaumboðs
sem hún starfar í.
A bak við hverja einstaka tölu í
því talnamengi sem til umræðu hef-
ur verið og varðar fjölda áfengis-
og vímuefnasjúklinga og var getið í
fyrri greinum, er hold og blóð,
sorgir og slokknaðir draumar og
væntingar er varða heilt líf. Þar eru
einstaklings- og fjölskylduharm-
leikir svo hiyllilegir að þeir sem í
nánu sambandi vinna að málefnum
þeirra sem þjást eru merktir. Það
er þó lítið miðað við þá er þjáning-
una bera.
Það veldur mér áhyggjum að
heilbrigðisráðuneytið hefur um
langan tíma ekki blandað sér í mál-
efnalegar umræður um þennan
vanda né gripið til aðgerða þrátt
fyrir þann heilsuvanda sem um er
að ræða og heilsuvá þá sem er fyrir
dyrum. Það hefur einnig valdið mér
áhyggjum að landlæknisembættið
hefur hingað til ekki beitt sér af
þeim þunga sem það ætti að geta
gert. Eg hvet þá nú til verka.
Akvörðun um byggingu meðferðar-
stöðvar fyrir ungmenni er vonandi
merki um breytt viðhorf. Þar þarf
þó með einum eða öðrum hætti að
tryggja geðlæknisfræðilega skoðun
í samræmi við þroska og eðli
vandamálsins.
Með grettistaki þarf að koma á
fót eðlilegum samskiptum ríkis og
sveitarfélaga og samvinnu ráða-
manna á sviði heilbrigðis-, mennta-
og félagsmála svo og starfsmanna
og stofnana er málið varðar. I ljósi
faraldsfræðilegra staðreynda og
stöðu mála í dag tel ég að ekki komi
annað til greina en að heilbrigðis-
ráðherra og landlæknisembættið
láti sig málið varða og í samvinnu
við félagsmálaráðherra taki a.m.k.
hluta af umboði Bamaverndarstofu
frá stofnuninni og færi þann hlut
sem tilheyrir heilsugæslu undir heil-
brigðismálaráðuneytið þar sem
hann á réttilega heima.
Höfunclur er formaður
Barnageðlæknafélags Islands.
________________UMRÆÐAN
Staða meðferðarmála
á Islandi í dag
pán
Tryggvason
• Auður og auðlindir
í FYRRI grein
minni gat ég um al-
menn viðhorf í vest-
rænum iðnríkjum til
auðlindanýtingar og
umhverfismála. Eg
minnti á ítölukerfið
sem lýst er í Grágás
frá 12. öld og var
kvótakerfi. Þá rakti ég
í stuttu máli sögu fisk-
veiðistýringar frá
1950. Eg lagði áherslu
á að við hefðum náð
miklum og merkileg-
um árangri en að lengi
má gott bæta. Megin-
gallinn á kerfinu í nú-
verandi mynd er
einkaeign kvótans. Ég benti í
greinarlok á að kvóti sem er falur
verður óeðlilega dýr í þessu kerfi.
Smábátaeigendur verða fyrir
barðinu á þessu og eru ýmist kok-
gleyptir af þeim stóru eða þurfa að
taka þátt í ójöfnum
leik til að afla sér
veiðiheimilda.
Orkan, mengunin
og smábátarnir
Náttúrlegir kostir
smábátaútgerðarinn-
ar fá þannig ekki að
njóta sín sem skyldi.
Fiskur sem dreginn
er á línu eða handfæi'i
nálægt heimahöfn
kostar yfirleitt miklu
minni orku en fískur
sem aflað er með
orkufrekri togveiði
fjarri heimaslóð. Þetta
á eftir að segja til sín í
buddu þjóðarheildarinnar þegar
óhjákvæmileg þurrð á ódýrri olíu
fer að birtast í nýjum olíukreppum
og hækkandi olíuverði.
Hitt er líka á næsta leiti að menn
fara að innheimta losunargjöld
Þorsteinn
Vilhjáimsson
• Smiðjuvegi 9 • Sími 564 1475 *
vegna gróðurhúsaáhrifa frá koltví-
sýringi sem myndast þegar við not-
um kolefnisríkt eldsneyti eins og
kol, olíu eða bensín. Slík gjöld
verka einnig til samkeppnishæfni
smábáta í samanburði við togveiði-
skipin. Þjóðarheildin finnur fyrir
þessum hliðum útgerðarinnar þeg-
ar koltvísýringslosunin dregur úr
möguleikum okkar til virkjana og
stóriðju eins og nú er að gerast.
En þegar olían verður bæði dýr
og ófýsileg munu Islendingar
hrósa happi ef þeir eiga enn heil-
brigða smábátaútgerð sem skilar
góðu hráefni með litlum elds-
neytiskostnaði og án verulegra
umhverfisspjalla. Þá verður eins
gott að gróft kvótakerfi með fram-
seljanlegri aflahlutdeild á okur-
verði í einkaeign stórfyrirtækja
hafi ekki gengið af trillukörlunum
dauðum. Gegn því getum við unnið
til dæmis með kerfi sem stuðlar að
hóflegu verði á veiðiheimildum
þannig að smábátaeigendur nái
vopnum sínum í samkeppninni við
stærri skip.
Aðför að landsbyggðinni?
Sumir virðast telja að kvótakerf-
ið í núverandi mynd tryggi hags-
muni landsbyggðarinnar og því
megi engu hagga í kerfinu. En þeir
einstaklingar sem fengu kvótann
gefins á níunda áratugnum eldast
og þreytast eins og aðrir menn og
að því kemur að þeir eða afkomend-
ur þeirra verða afhuga þessari at-
vinnugi'ein. Þeir selja þá þessa
„eign“ sína ásamt sjálfum fram-
leiðslutækjunum. Ymsir þeirra
flytja þá fjölskyldu sína og neyslu á
malbikið á Reykjavíkursvæðinu.
Gott ef þetta er ekki þegar farið að
gerast. Hvað situr þá eftir á lands-
byggðinni af þeirri eign sem þjóðfé-
lagið færði kvótakóngunum á silf-
urfati?
Það er vissulega vert að huga að
þróun byggðar í landinu um þessar
mundir. En einmitt af því að sjáv-
arútvegur er helsti undirstöðuat-
vinnuvegur landsbyggðarinnar á
hún mest undir því að vandað sé til
leikreglna um þennan atvinnuveg,
og þær tryggi bæði hagkvæmni,
jafnræði og sátt.
Hvað er til ráða?
Þær raddir heyrast einnig að
engar tillögur séu uppi um það,
hvernig eigi að þróa kvótakerfið
áfram. Hefur þó umræðan um ein-
hvers konar auðlindagjald, auð-
lindaleigu eða uppboð á vegum rík-
isins staðið linnulaust í tvo áratugi
eða svo. Ein hugmyndin er sú að
sérhver íslenskur þegn eignist til-
tekna aflahlutdeild sem einhvers
konar verðbréf er menn geti síðan
selt á markaði. Þessi hugmynd er
Fiskveiðistjórnun
Smábátaútgerð hefur
náttúrlega kosti vegna
minni olíunotkunar og
minni mengunar, segir
Þorsteinn Vilhjálms-
son í síðari grein sinni.
Hún mundi ná þessum
vopnum sínum betur í
kerfí þar sem greitt
væri fyrir allan kvóta
en verð á tonni yrði
miklu lægra.
aðlaðandi að ýmsu leyti. Hins vegar
gæti orðið erfitt að skilgreina
hverjir ættu að taka við slíkum
bréfum, einkum vegna flutninga til
og frá landinu. Um það kynnu að
rísa nýjar deilur.
Hitt er einfaldara að ríkisvaldið
bjóði aflaheimildir upp á almennum
markaði og tekjur af því renni til
lækkunar á sköttum. Hluta tekn-
anna mætti einnig nota til þess að
slípa vankanta sem kynnu að koma
í ljós. Ef kerfið teldist til dæmis
ógna byggð á tilteknum stöðum
mætti nota tekjur af kvótanum til
þess að bæta úr því ef menn vildu.
Slíkt þarf ekki að stangast á við
kröfur um jafnræði. Hagkvæmni
smábátaútgerðar gæti einnig feng-
ið að njóta sín í slíku kerfi vegna
þess að falur kvóti yrði væntanlega
á hóflegu verði.
Viðbrögðin við dómi Hæstaréttar
hafa verið forvitnileg frá sjónarmiði
hugmyndasögu og stjórnmálasögu.
Núverandi stjórnarflokkar virðast
ætla að taka þá stefnu að verja með
kjafti og klóm það kerfi sem ríkir
einmitt núna, á þessu þróunarstigi,
þótt þeir séu engan veginn einir um
ábyrgðina á því. Ef þessi stefna
stöðvunarinnar verður ofan á hjá
þessum flokkum eru það nokkur
tíðindi í stjórnmálasögunni því að
flokkspólitíska mynstrið kringum
fiskveiðistýringuna verður þá miklu
skýi-ara en það hefur yfirleitt verið
fram að þessu.
Sumir hafa málað þann ski'atta
utan á vegg Hæstaréttar að dómur-
inn setji allt í uppnám á svipstundu.
En ef dómurinn er lesinn vandlega
sést að hann kallar alls ekki á neitt
fum. Þar eru fyrst og fremst gerðar
athugasemdir við það að ótíma-
bundin lög, sem ætlað er að standa
um ófyrirsjáanlega framtíð, skuli
stangast á við jafnræðiski'öfur.
Hins vegar er einmitt ekki gerð at-
hugasemd við það að tímabundnu
lögunum sem giltu frá 1983-1990
kunni að hafa verið ábótavant að
þessu leyti. Því er engin ástæða til
að ætla að Hæstiréttur mundi ef á
reyndi hafa neitt við það að athuga
að menn tækju sér bæði tíma til
vandaðrar lagasmíðar og gerðu síð-
an lögin þannig úr garði að jafn-
ræðismarkmiðum þeiiTa yrði ekki
náð fyrr en eftir hæfílegan aðlögun-
artíma.
Að lokum vil ég leggja áherslu á
að íslenska þjóðin, fiskifræðingar
hennar og stjórnmálamenn í ríkis-
stjórnum og á Alþingi hafa þegar
náð merkilegum árangri í stýi’ingu
fiskveiða við landið og nýtingu
fiskistofna, en lengi má gott bæta.
Við væntum þess af forystumönn-
um okkar í öllum flokkum að þeir
hrökkvi ekki upp af standinum þó á
móti blási, heldur haldi ró sinni og
leggi sig fram um að þróa löggjöf-
ina enn frekar þannig að hún verki
áfram til réttlætis og jafnræðis,
hagkvæmni og hagi’æðingar, og um
hana verði góð sátt með þjóðinni
Höfundur er prófessor í eðlisfræði
og vfsindasögu við Háskóla íslands.
Netfang hans er thv(a>hi.is