Morgunblaðið - 03.04.1990, Blaðsíða 44

■ék----------------------------------- -----------Mfcij§ifki>ii>: 'ífáfÐÍtíöÁ'duft'^iöéb'
Minning’:
Sveinbjöm Sigur-
jónsson fv. skólastjóri
Fæddur 5. október 1899
Dáinn 26. mars 1990
Sveinbjörn Siguijónsson fyrrver-
andi skólastjóri lést hinn 26. mars
sl. á nítugasta og fyrsta aldursári.
Þar lauk löngum, farsælum ævi-
degi góðs íslendings og merkis-
manns.
Sveinbjörn fæddist hinn 5. októ-
ber árið 1899 á Efri-Sýrlæk í Vill-
ingaholtshreppi og stóðu að honum
kunnar og góðar ættir búhölda og
presta af Suðurlandi og víðar; með-
al langfeðga hans má frægan telja
Jón Steingrímsson eldklerkinn al-
kunna frá tímum Móðuharðinda.
Sveinbjörn sleit barnskóm í for-
eldrahúsum við þau sveitastörf sem
þá var títt en hugur hans stóð
snemma til náms og mennta. Hann
las utanskóla til gagnfræðaprófs í
Menntaskólanum í Reykjavík 1918,
settist síðan í hinn nafntogaða 4.
bekk; sextán skálda bekkinn sem
Tómas Guðmundsson hefur gert
ódauðlegan í kvæði sínu Austur-
stræti, en stytti sér leið og lauk
stúdentsprófi utanskóla 1920.
Síðan lauk hann meistaraprófi í
íslenskum fræðum við Háskóla ís-
lands 1926. Ekki hefur sá sem þetta
ritar vitneskju um fjárhag foreldra
Sveinbjarnar á þessum árum en
grunsemd um að af skólagöngu
sinni hafi hann að mestu eða öllu
orðið að standa straum af sjálfur.
Eitt er víst að hann vann jafnan
samhliða námi og utanskólanámið
þótt erfíðara væri hefur hann lagt
á sig til að létta sér fjárhagslega
róðurinn. Geta má hér eins, sem
sýnir vel hvað hann og eflaust
margir efnalitlir námsmenn urðu
stundum að leggja á sig til að ryðja
sér brautina til mennta á þeim
tímum.
Frostaveturinn mikla 1918 las
Sveinbjörn utanskóla og kenndi
jafnframt í bamaskóla undir
Vestur-Eyjafjöllum. Sagði hann
löngu seinna frá því í hálfkæringi
að sér hefði fundist vont að þurfa
að sitja kappklæddur í ísköldu her-
bergi við lesturinn en þó seinlegast
að slá upp í orðabókum með kút-
þæfða sjóvettlinga á höndum. Veg-
ur hans til mennta var í þann tíma
aðeins skráður hinum gráhvítu rós-
um frosts og frera. En ódrepandi
elja og afburðanámshæfileikar skil-
uðu honum samt fljótt og farsæl-
lega á leiðarenda.
Sveinbjörn hóf þegar að loknu
námi að búa sig undir það sem
varð ævistarf hans, fræðslumál og
kennslu. Hann ferðaðist til Þýska-
lands og Norðurlanda, vann við
fræðistörf og kynnti sér skóla og
kennslumál. Hann hafði þegar á
menntaskólaárum sínum getið sér
orð sem góður kennari og næstu
misseri eftir heimkomuna kenndi
hann við marga framhaldsskóla
höfuðstaðarins við vaxandi orðstír,
uns hann réðst sem íslenskukennari
við Gagnfræðaskólann í Reykjavík,
sem þá nefndist oftast aðeins Ingi-
marsskólinn. Saga þessarar merku
menningarstofnunar hefur aldrei
verið sögð þó sannarlega eigi það
skilið. Þessum skóla var komið á
fót til þess að veita fátækum börn-
um höfuðstaðarins kost á ókeypis
menntun að loknu skyldunámi eftir
að sú stefna varð ofan á meðal
ráðandi manna landsins að tak-
marka aðgang unglinga að fram-
haldsnámi - og þar með í reynd
að binda hann beint og óbeint við
efnahag.
Ingimarsskólinn varð þannig fjöl-
mörgum efnilegum, fátækum
námsmönnum hin helsta Ieið til
framhaldsmenntunar og jafnvel
mörgum þeirra áfangi til langskóla-
göngu ef lukka réði. Séra Ingimar
Jónsson var lengst af farsæll skóla-
stjóri og frábær kennari sjálfur.
Hann hlýtur að hafa verið fundvís
og furðu ötull við að tryggja skóla
sínum hæfa starfskrafta. Skóli hans
var ekki álitinn „fínn“ vegna þess
að þar þurftu nemendur ekki að
borga skólagjöld. En hann gat á
fjórða og fimmta áratug aldarinnar
einatt af því státað að njóta starfs-
krafta margra hæfustu kennara á
sínu sviði og lærðustu manna lands-
ins. Þessu til áréttingar nægir að
nefna örfá nöfn eins og Árna
Guðnason enskukennara, stærð-
fræðisnillingana Björn Bjarnason
og Sigurkarl Stefánsson, Einar
Magnússon, síðar rektor MR, og
er þó margra ógetið. í þessum hópi
valinkunnra menntamanna skipaði
Sveinbjörn Sigurjónsson sess sinn
með sömu prýði og annarstaðar.
Hann varð yfirkennari við skólann
1949 og skólastjóri frá 1955, uns
hann lét af störfum fyrir aldurssak-
ir.
I þessari stuttu minningargrein
verður ekki nema fátt eitt talið sem
liggur eftir eljumanninn Sveinbjöm
Siguijónsson. Hann lét nær aldrei
verk úr hendi falla meðan hann
hélt heilum starfskröftum. Hann
starfaði í margs konar nefndum
sem fjölluðu um skólamál: sat í
stjórn Ríkisútgáfu námsbóka í meir
en áratug, samdi kennslubækur,
ritstýrði ljóðaútgáfum og viðaði að
sér nýrri þekkingu á sviði mennta-
mála á námskeiðum erlendis. Sem
dæmi um ævilanga námiysi hans
má tíunda að þegar hann hafði lok-
ið löngum og farsælum starfsdegi
á opinbemm vettvangi, hóf hann
sér til gamans, - eins og hann sagði
sjálfur - nám í nýju tungumáli,
spönsku, og náð slíku valdi á henni
að hann sneri Ijóðum spánskra stór-
skálda á móðurmál sitt.
Árið 1925 kvongaðist Sveinbjöm
eftirlifandi eiginkonu sinni, Soffíu
Ingvarsdóttur Nikulássonar, prests
á Skeggjastöðum í Múlaprófast-
dæmi eystra. Soffía er sunnlenskrar
ættar eins og eiginmaður hennar,
af hinni kunnu Keldnaætt ofan af
Rangárvöllum. Vom þau hjón mjög
samhent í menningar- og félags-
málum. Soffía varð ung það sem
forðum var nefnt hinn mesti kven-
skömngur og lét brátt að sér kveða
á sviði kvenréttinda og stjómmála.
Þau Sveinbjörn eignuðust tvær
dætur, Júlíu, sem var heitin eftir
ömmu sinni Guðmundsdóttur frá
Keldum, giftist hún Baldvin
Tryggvasyni, lögfræðingi og
bankastjóra, og Guðrúnu, viðskipta-
fræðing, sem gift er Amþóri Garð-
arssyni, náttúmfræðingi og pró-
fessor. Þann harm bar þeim hjónum
að höndum að missa eldri dóttur
sína, gáfaða glæsikonu, á besta
aldri eftir langvarandi baráttu við
ólæknandi sjúkdóm. En harmbót
hefur það verið þeim að sjá barna-
börn sín vaxa úr grasi hvert öðru
efnilegra.
Sá sem þetta ritar kynntist
Sveinbirni Sigurjónssyni og menn-
ingarheimili þeirra Soffíu sem
óreyndur og eflaust örðugur ungl-
ingur, - þá að feta fyrstu spor
skólagöngunnar. Ljúfmennska
Sveinbjarnar, þessa prúða valmenn-
is, sem leiðbeinanda og kennara,
hæfni hans til að gera hvert erfitt
viðfangsefni auðskilið, samfara
ósveigjanlegum kröfum um að
menn hlypust aldrei frá óloknum
hlut, gerði kennslu hans lítt gleym-
anlega. Þessi kynni skópu virðingu
og urðu síðar að þakkarskuld og
vináttu sem hefur enst ævilangt.
Það var jafnan gaman og ætíð fróð-
Iegt að heimsækja Sveinbjöm því
margt bar á góma; landsins gagn
og nauðsynjar, heimsmál, bók-
menntir, pólitík - oft voru reifuð
nýmæli. Allt fram til hinstu stunda
var hugur Sveinbjarnar opinn, ár-
vökull, rökvís og skýr. Hann var
afar hleypidómalaus en mótaði fyrst
sínar hugmyndir og skoðanir eftir
vandlega íhugun og var þá fastur
fyrir. Líkt og flestir ungir, örlyndir,
gáfaðir menn á hans aldri hreifst
hann unenr miöe- af félaeshveeiu
sósíalismans sem var á sigurgöngu
og hlaut að virðast helsta von sið-
menningar mannkynsins eftir
hmnadans vestrænna þjóða í
heimsstyijöldinni fyrri. En hér lét
hann eins og jafnan grön sía. Hann
varð því aldrei fórnarlamb blindrar
trúar á einhvem stórasannleik, -
Iét ekki sefjast af móðursjúkri per-
sónudýrkun líkt og margir jafnaldr-
ar hans; gerðist enn síður, í eigin-
hagsmunaskyni málaliði neinnar
stefnu sem ekki samrýmdist rétt-
lætiskennd hans og mannúðarhug-
sjón.
Ungur þýddi hann - eða umorti
á íslensku - alþjóðlegan baráttu-
söng sósíalista og myndi það eitt
ærið til þess að halda nafni hans á
loft meðan sungið er á tungu feðr-
anna á þessu landi og baráttu fyrir
réttlátu þjóðfélagi er haldið áfram
í þúsund löndum þessa heims.
Snilldartök hans í þessu stutta, eld-
heita baráttuljóði, sýna að hann
hefur skipað fyllilega sitt rúm á
sextán skálda bekknum kunna. En
með þeim ólíkindum hefur rás
tímanna tekið undarlega stefnu, -
og það var Sveinbirni mörgum fyrr
ljóst - að mannkyninu virðist nú
meiri þörf en nokkru sinni að grípa
geirinn í hönd, en snúa broddi hans
í aðra átt en þá sem huguð var hin
rétta þá er hann íslenskaði þetta
kvæði.
Integer vitae scelerisque purus,
non eget Mauris iaculis neque arcu
Við fáa menn, sem eg hef hitt
fyrir um dagana, hygg eg að þessi
óða Hórasar eigi betur en um Svein-
bjöm Siguijónsson, kennara og
skólastjóra. Vammi firrður og
grandvar lifði hann langa æfi og
fáir liðu ævidagar hans að kvöldi
svo að hann hefði ekki haft eitthvað
jákvætt fyrir stafni, - og að ein-
hveiju lífi hlúð sem vildi þroskast
og dafna.
Nú, þegar konungur tímanna
hefur fellt tjaldið, lokað dymnum
dimmu sem skilja milli þeirra sem
hér dvelja enn og hans sem er horf-
inn, er aðeins eftir að senda yfir
húmið dökka þakkir hugheilar -
og samúðarkveðjur ástvinum sem
syrgja.
E.J. Stardal
Sveinbjörn Siguijónsson var
fæddur 5. október 1899 á Efri-Sýr-
læk í Villingaholtshreppi í Ámes-
sýslu. Foreldrar hans vom Siguijón
bóndi þar Einarsson og kona hans,
Guðrún ísleifsdóttir, bónda á K^na-
stöðum í Austur-Landeyjum.
Sveinbjörn braust til mennta, en
það var þá miklum erfíðleikum
bundið. Guðrún móðir hans lá eitt
sinn á Landakotsspítala. Hún gerði
boð fyrir Lárus Pálsson hómópata
og bað hann að fínna sig. Erindið
var að biðja Lárus um að koma því
til leiðar að sóknarpresturinn í
Holti, séra Jakob sonur Lámsar,
segði Sveinbirni syni hennar til í
dönsku, hann þyrfti að komast til
mennta. „Hún mamma var alltaf
að ýta undir, að ég lærði,“ sagði
Sveinbjörn, þegar hann rifjaði þetta
upp fyrir fáeinum vikum og bros
færðist yfír andlit hans.
Sveinbjörn var ágætur náms-
maður. Hann var næsthæstur átján
utanskólanema, sem luku gagn-
fræðaprófí við MR vorið 1918.
Hann lauk stúdentsprófí utanskóla
aðeins tveimur árum síðar oe- var
meðal hæstu nemenda. Færni
Sveinbjarnar í tungumálum var við
brugðið. Hann las latínu með Guð-
rúnu dóttur sinni undir stúdentspróf
og kunni heilu kaflana utan að.
Þegar hann lét af embættisstörfum
sökum aldurs, hóf hann nám í
spænsku og náði mikilli færni.
Kvæði í þýðingu hans voru prentuð
og smásaga í þýðingu hans var les-
in í útvarpinu í janúarmánuði 1979,
en um haustið varð hann áttræður.
Á námsárunum vann Sveinbjörn
fyrir sér með kennslu. Frostavetur-
inn 1918 var hann um skeið hejmil-
iskennari á Keldum. Þá kvaðst hann
hafa notað griplur við kennsluna.
„Var það ekki erfítt?" var spurt.
„Nei,“ svaraði Sveinbjörn, „en það
var verst, þegar fletta þurfti oft upp
í orðabókum."
Sveinbjörn kvæntist Soffíu Ingv-
arsdóttur 1925. Hjónaband þeirra
var farsælt. Auðfundin var virðing-
in og tillitssemin, sem þau sýndu
hvort öðru.
Sveinbjöm lauk magistersprófí
við Háskóla íslands árið 1926.
Lokaritgerð hans fjallaði um Sigurð
Breiðfjörð. Sveinbjöm gaf síðar út
ljóðasafn hans í vandaðri útgáfu
og rakti æviferil skáldsins. Næsta
ár em þau hjónin í Þýskalandi,
Svíþjóð og Danmörku við athugun
á kennslu í framhaldsskólum og
fræðiiðkanir og skömmu síðar sótti
hann kennaranámskeið við Upp-
salaháskóla. Vel skyldi vanda til
ævistarfsins. Sveinbjörn stundaði
kennslu við ýmsa framhaldsskóla
og var eftirsóttur kennari. Haustið
1930 hóf Sveinbjöm kennslu við
Gagnfræðaskólann í Reykjavík,
síðar Gagnfræðaskóla Austurbæj-
ar. Séra Ingimar Jónsson var skip-
aður skólastjóri um haustið og hafði
áður tryggt sér kennara í ensku,
Áma Guðnason magister. Hófst þar
gott samstarf þessara þriggja
ágætu skólamanna, sem stóð um
margra ára skeið. Þeir veittu sam-
kennurum öiyggi, nemendum
trausta undirstöðu í námi og gott
veganesti út í lífíð. Séra Ingimar
og Árni höfðu starfað um tveggja
ára skeið við Ungmennaskóla
Reykjavíkur, þar sem séra Ingimar
var í forsvari, en nú bættist þeim
góður liðsmaður, Sveinbjörn Sigur-
jónsson, sem var að hefja langt og
farsælt ævistarf. Sveinbjörn var
íslenskukennari við skólann ogjafn-
framt yfírkennari á ámnum 1949
til 1955. Þá tók hann við skóla-
stjóm og gegndi því starfi, uns
hann lét af embætti árið 1969 fyrir
aldurs sakir.
Það voru eigi aðeins nemendur
við Gagnfræðaskóla Austurbæjar,
sem nutu frábærrar íslensku-
kennslu Sveinbjarnar. Hann hafði
á yngri ámm stundað sjálfsnám,
eins og áður segir. Nú var röðin
komin að honum að hjálpa þeim,
sem ekki áttu kost á skólagöngu.
Hann gerðist_ íslenskukennari við
Bréfaskóla SÍS 1941 og starfaði
þar rúm fjömtíu ár. Skýr og aug-
ljós framsetning hans naut sín vel
í heftunum íslenzk réttritun. í þeim
em margar málfræðigreinar, stutt-
ar og gagnorðar, sem réttritunin
byggðist á. Heftin vom einnig notuð
sem kennsluefni í efri bekkjum
gagnfræðaskólans. Við lestur verk-
efnanna og úrvinnslu æfinganna
opnaðist nemendum oft nýr heimur,
sem áður var lokaður.
Sveinbjöm Iagði mikla rækt við
samningu prófa og val ritgerða-
verkefna, þar kom rík réttlætis-
kennd hans í ljós. Próf ættu ekki
að vera misþung frá ári til árs. Það
væri ekki sanngjarnt. Kennarar
væm ekki alltaf dómbærir á, hvort
próf reyndust nemendum erfíð eða
auðveld. Rétt væri að bíða með regl-
ur um fyrirgjöf, þar til niðurstöður
prófa lægju fyrir. Eftir athugun á
verkefnum var stundum hnikað til
með vægi einstakra spurninga, ef
þær reyndust mörgum ofviða, og
teygt á einkunnaskala í réttritun,
einkum á neðstu þrepunum, ef próf-
in reyndust of þung.
Sveinbjörn ritaði lítið kver um
bragfræði, ætlað miðskólum og
gagnfræðaskólum. Samantekt hans
á svo víðtæku viðfangsefni sýnir,
hve auðveldlega kennarinn gat sett
sig í spor ungra lesenda um hið
flóknasta efni. Hann lagði til, að
nemendur lærðu utanbókar fáeinar
vísur aftast í heftinu. Þá mundu
hrynjandin og kveðskaparhátturinn
síast inn 5 hugarheim þeirra og
auðvelda lærdóminn. Hann lagði
áherslu á, að nemendur lærðu góð
kvæði utan að sem samsvaraði 200
línum, það skerpti skilning þeirra á
vönduðu máli og íslenskum bók-
menntum.
Skýringar Sveinbjarnar við
Lestrarbók Sigurðar Nordals eru
miðaðar við unga lesendur, sem
þörfnuðust einfaldra leiðbeininga til
að skilja orð og orðasambönd. Þær
voru jafnan notaðar við kennslu
Lestrarbókarinnar og opnuðu nem-
endum áður óþekktar víddir.
Sveinbjörn lagði ríkt á við sam-
kennara sína í íslensku að láta nem-
endur skrifa ritgerðir ýmist í
kennslutímum eða heimaritgerðir.
Helst þyrfti hver nemandi að skrifa
um 6 til 8 ritgerðir á skólaárinu.
Sveinbjörn fylgdist jafnan með því,
sem var að gerast í kennslumálum
meðal nágranna okkar. Hann eign-
aðist sænska kennslubók: Lárobok
i uppsatsskrivning eftir O. Hagland
og E. Hagbarth og lánaði hana
kennurum. Bók þessi var holl lesn-
ing og stuðningur við kennslu í rit-
gerðasmíð, en í þá daga var lítið
um fræðslu í þeim efnum. í bókinni
var meðal annars rætt um talmál
og ritmál, stíltegundir og orðaval.
Einnig var rætt um algenga galla
í ritsmíðum, bæði í samhengi og
orðavali. Bent var á mismunandi
gerðir viðfangsefna og leitast við
að raða þeim í flokka og skipta rit-
gerðinni í kafla. Tekin voru sem
dæmi rúmlega þijátíu ólík verkefni,
gerðar tillögur um niðurröðun efnis
og kaflaskiptingu og margt fleira.
Áhersla var lögð á, að hér væri
aðeins um ábendingar að ræða,
valið væri nemendanna, en við-
fangsefnið bæri að flokka í tegund-
ir áður en hafíst væri handa. Með
ráðleggingu þessa lesefnis og úr-
vinnslu þess var Sveinbjörn á undan
sinni samtíð, hann og samkennarar
hans hlutu þá viðurkenningu dóm-
enda landsprófsnefndar, að frá
þeim bærust vel unnar og skipu-
lagðar ritgerðir.
Sveinbjöm lét sér ekki nægja að
beina áhuga nemenda að rituðu
máli. Hann fór mörg kvöld niður í
skóla til að leiðbeina þeim um ræðu-
höld og fundarsköp. Hann brýndi
fyrir nemendum að tala hátt og
skýrt og setja mál sitt skipulega
fram. í þá daga var litið á þessa
kvöldkennslu sem greiðasemi við
nemendur og borgun aldrei nefnd.
Mörg árin var sumum nemendum
annars og þriðja bekkjar í Ingimars-
skóla veitt aukalega tilsögn í stærð-
fræði og eðlisfræði á kostnað
skólans, ef þeir hugðu á lengra nám
í menntaskóla eða kennaraskóla.
Fjöldi þessara nemenda fór vax-
andi. Landsprófsnefnd var stofnuð
árið 1946, og átti Sveinbjörn sæti
í henni frá upphafí. Þegar skólinn
var fluttur í nýtt húsnæði 1949, tók
ein deild þriðja bekkjar og tvær
deildir annars bekkjar þátt í viðbót-
amámi í stærðfræði og eðlisfræði
vegna undirbúnings landsprófs.
Árið 1950 voru starfræktar fjórar
deildir vegna undirbúnings prófsins,
en fimm deildir hugðust taka gagn-
fræðapróf næsta skólaár. í lands-
prðfsdeildum vom 141 nemandi og
tæplega helmingur þeirra voru nýir
nemendur, sem komu annars staðar
frá, stundum utan af landi, og gafst
þeim þarna tækifæri til framhalds-
náms. Svipað fyrirkomulag hélst
næstu fimm árin, þar til landsprófs-
deildir vom fluttar í Vonarstræti.
Gagnfræðaskóli Austurbæjar veitti
mörgum nemendum kost á lengra
námi með stofnun sérstakra deilda,
auk þess sem skólinn bjó nemendur
sína almennt vel undir ævistarfið.
Haustið 1944 hóf undirrituð
kennslu í aukadeildum við Gagn-
fræðaskólann í Reykjavík. Þama
var um ellefu stunda kennslu í
íslensku að ræða í tveimur fyrstu-
bekkjardeildum. Þær voru til húsa
í Austurbæjarbamaskóla. í annarri
deildinni vom tuttugu og fímm
nemendur, en í hinni vom þijátíu
og sjö nemendur. Engin kennara-
stofa var þarna, og kennarar flýttu
sér fljótlega heim, eftir að kennslu
lauk. Þrátt fyrir bágbornar aðstæð-
ur tel ég það lán að hafa byrjað