Morgunblaðið - 28.04.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. APRÍL 1988
áherzlu á, að bindingin yrði hið
fyrsta lækkuð verulega. Niðurstað-
an varð sú, að tekin var ákvörðun
um lækkun hennar úr 18 í 13% frá
lokum febrúar, en jafnframt tók
Seðlabankinn upp nýjar reglur um
lágmarkslausaíjárhlutfoll innláns-
stofnana, er tóku gildi frá sama
tíma. Gerðu þær reglur ráð fyrir
því, að lausaíjárhlutfall yrði að lág-
marki 7% og liggja við veruleg við-
urlög, ef út af er brugðið.
Þótt hinar nýju reglur um
lausafjárhlutföll horfi að dómi
Seðlabankans til framfara í stjóm
peningamála og rekstri innláns-
stofnana, var óhjákvæmilegt, að
þessi kerfisbreyting hefði í för með
sér nokkra óvissu fyrst í stað bæði
um framkvæmd reglnanna og pen-
ingaleg áhrif. Hlaut því stjóm þessa
þáttar peningamálanna að verða
um tíma ómarkvissari en ella hefði
orðið. í ljósi vaxandi útlánaþenslu
á öðmm ársljórðungi vom lausa-
ijárhlutföllin hækkuð í júlí og ágúst
og reglur þrengdar tií aukins að-
halds. Við þessar aðgerðir Seðla-
bankans bættust brátt áhrif að-
gerða ríkisstjómarinnar til að bæta
afkomu ríkissjóðs og auka fjár-
mögnun hans með verðbréfasölu
innanlands. Þrengdist því lausafjár-
staða innlánsstofnana jafnt og þétt,
unz svo var komið í október, að
meðalstaða þeirra var komin niður
fyrir tilskilið lágmark. Héldu
lausaQárhlutföllin enn áfram að
versna næstu mánuði, og það er
fyrst nú í apríl, sem líkur em til,
að meðalstaðan fari aftur að nálg-
ast tilskilið lágmark. Augljóst er,
að þessi þrýstingur á lausafjárhlut-
fall innlánsstofnana hefur verið
þeim þungbaer, en Seðlabankinn
hefur talið óhjákvæmilegt að beita
þessu aðhaldi til að knýja innláns-
stofnanir til að hægja á útlánaaukn-
ingu og vinna þannig gegn þenslu
og gjaldeyrisútstreymi. Virðist ár-
angur þeirrar stefnu vera að koma
í ljós á fyrstu mánuðum þessa árs
í minni útlánahraða og þolanlegri
gjaldeyrisþróun, miðað við aðstæð-
ur. Er óhjákvæmilegt að Seðlabank-
inn gæti þess vandlega, að ekki
létti um of á lausaQárstöðu bank-
anna á næstunni, þar sem nauðsyn-
legt er að auka enn aðhald í útlán-
um bankanna til að vinna gegn
verðbólgu og viðskiptahalla.
Vaxtaþróunin hér innanlands
endurspeglaði í öllum meginatriðum
þá þróun peningamála, sem ég hef
nú lýst. Framan af árinu breyttust
vextir lítið, enda spáðu menn þá
stöðugri eða fallandi verðbólgu á
árinu, jafnframt því sem vextir af
spariskírteinum vom lágir. Frá því
um mitt árið fóm vextir hins vegar
hækkandi, fyrst fyrir áhrif vaxandi
verðbólgu, en síðan bættist við auk-
in samkeppni á lánamarkaðnum
auk mikillar sölu spariskírteina og
þrengri lausafjárstöðu peninga-
stofnana. Vom vextir af verð-
tryggðum lánum innlánsstofnana
komnir upp í 9V2% í desember, en
þá vom vextir bankabréfa á mark-
aðnum yfirleittá bilinu 9—10%,
samanborið við 8V2% vexti af spari-
skírteinum. Ljóst er, að vaxtahækk-
anir innlánsstofnana á síðastliðnu
ári vom að nokkra leyti til komnar
vegna innbyrðis samræmingar á
vöxtum í kjölfar þess vaxtafrelsis,
sem hér hefur ríkt, eftir að Seðla-
bankalögin tóku gildi í nóvember
1986. A hinum fijálsa verðbréfa-
markaði er ekki hægt að segja að
orðið hafi nein umtalsverð breyting
á vaxtastigi á árinu í heild.
Engar vemlegar breytingar virð-
ast hafa orðið á raunvaxtastiginu,
það sem af er þessu ári, og verður
ekki um það deilt, að raunvextir
em nú mjög háir hér á landi, þótt
sambærilega vexti megi finna víða
erlendis, þar sem efnahagsaðstæð-
ur em sambærilegar. Hér er enn
við að etja verulega verðbólgu, og
mikil óvissa er ríkjandi um þessar
mundir um þróun kaupgjalds og
verðlags á komandi mánuðum og
hljóta þessar aðstæður ásamt mik-
illi lánsfjárþörf opinberra aðila að
þrýsta vöxtum upp á við. Hefur
bankastjóm Seðlabankans því ekki
talið efni til þess að reyna að hafa
bein áhrif til lækkunar á vaxtastig-
ið í landinu, þar sem slíkt myndi
aðeins auka á jafnvægisleysi og
kalla á skömmtun lánsfjár. Raun-
hæf vaxtalækkun verður því að-
eins, að betra jafnvægi náist á öðr-
um sviðum efnahagsmála, en þar
skiptir við núverandi aðstæður
mestu máli, að sem fyrst ljúki því
uppnámi og óvissu, sem ríkt hefur
á vinnumarkaðnum undanfama
mánuði. Þar næst vil ég nefna mik-
ilvægi þess, að ríkisstjóminni takist
að ná markmiðum sínum varðandi
bætta afkomu ríkissjóðs og minni
lánsfjárþörf opinberra aðila. Er í
þessu sambandi rétt að benda sér-
staklega á nauðsyn gagngerrar
endurskoðunar á húsnæðislána-
kerfinu, þar sem niðurgreiðsla
vaxta og stórfelld binding á fjár-
magni lífeyrissjóða hefur stóraukið
eftirspum eftir lánum til íbúða-
kaupa, jafnframt því sem það hefur
dregið úr framboði lánsfjár til ann-
arra þarfa. Þannig hefur þetta kerfi
haft áhrif bæði til hækkunar á vöxt-
um í landinu og þenslu á fasteigna-
markaðnum. Er fagnaðarefni, að
nú skuli vera fram komnar tillögur
um gagngera endurskoðun þess.
Mjög miklar breytingar hafa orð-
ið á starfsemi ^ármagnsmarkaðar-
ins hér á landi á undanfömum
tveimur ámm, svo að jaðrar við
byltingu. Eftir gildistöku Seðla-
bankalaganna haustið 1986 og
setningu vaxtalaga á síðasta ári
má heita, að vextir séu ftjálsir og
ráðist fyrst og fremst af framboði
og eftirspum á markaðnum. Hefur
þessu fylgt jöfnun lánskjara og
aukin samkeppni, jafnframt því sem
fjármálastarfsemi, önnur en hefð-
bundin viðskipti innlánsstofnana,
hefur eflzt að mun. Er hér einkum
að nefna skuldabréfaútgáfu til sölu
á almennum markaði, starfsemi
verðbréfasjóða og fjármögnunar-
leigufyrirtælq'a. Til dæmis um um-
fang þessarar starfsemi má nefna,
að vöxtur íjármögnunarleigu og
verðbréfasjóða nam rúmum fjórð-
ungi af útlánaaukningu bankanna
á síðasta ári, en tveimur ámm áður
var þessi starfsemi varla til. Enginn
vafí er á því, að svo örri þróun
hljóti að fylgja vandamál fyrir hina
hefðbundnu bankastarfsemi og
ýmsir bamasjúkdómar. Þess vegna
er nauðsynlegt, að þessari nýju
starfsemi séu settar skýrar starfs-
reglur óg traust eftirlit haft með
starfsemi þeirra. Þótt Seðlabankinn
hafi leitazt við að fylgjast sem bezt
með þróun þessarar nýju fjármála-
starfsemi og safna upplýsingum um
hana, getur það aldrei komið að
fullu gagni, fyrr en sett hefur verið
almenn löggjöf um hana, sambæri-
leg við þau lög, sem nú gilda um
innlánsstoftianir. Er nú að ljúka
frágangi frumvarps um þessi efni,
sem unnið hefur verið að í vetur á
vegum viðskiptaráðuneytisins með
þátttöku Seðlabankans. Er mjög
mikilvægt, að á gmndvelli þeirra
verði sem fyrst lokið setningu lög-
gjafar um þessi efni.
Þótt aðhalds og bætts skipulags
sé þörf á þessu sviði, leikur að
mínum dómi enginn vafi á rétt-
mæti þeirrar þróunar, sem hér hef-
ur átt sér stað að undanfömu á
fjármagnsmarkaðnum. Fijáls
ákvörðun vaxta í samræmi við
framboð og eftirspum, jöfnun láns-
kjara og heilbrigð ávöxtun lánsfjár
era mikilvæg skilyrði aukins inn-
lends spamaðar annars vegar og
betri nýtingar §ármagns hins veg-
ar. En þessi þróun hefur tryggt
lántakendum greiðari og jafnari
aðgang að lánsfé og betri þjónustu,
en hærri raunvextir hafa veitt auk-
ið aðhald um nýtingu fjármagns og
arðsemi. Jafnframt hafa sparendum
boðizt betri og fjölbreyttari ávöxt-
unarkjör, sem haft hafa í för með
sér stóraukinn peningalegan spam-
að. Þannig jókst innlend fjármagns-
myndun á vegum lánakerfisins í
heild um 44% á síðastliðnu ári, sem
er um 18% umfram verðbólgu.
Því er stundum haldið fram, að
hinir háu vextir hafi reynzt vera
gagnslitlir, þar sem þeir hafi ekki
komið í veg fyrir hina miklu þenslu,
sem hér ríkti á síðasta ári og dreg-
ið úr útlánaaukningu. Ég tel að hér
sé um vafasama túlkun staðreynda
að ræða. Ég held, að sannleikurinn
sé þvert á móti sá, að háir og hækk-
andi raunvextir á síðastliðnu ári
hafi beinlínis komið í veg fyrir það,
að sú launasprenging og verðbólgu-
aukning, sem þá varð, hefði í för
með sér stórkostlegt jafnvægisleysi
á peningamarkaðnum ásamt
minnkandi spamaði og spákaup-
mennsku. Þegar höfð era í huga
vaxandi efnahagsvandamál undan-
farinna mánaða, ásamt óróleika á
vinnumarkaði og óvissu um þróun
launa og verðlags, verður ekki ann-
að sagt en að furðu gott jafnvægi
hafi ríkt bæði á hinum innlenda
peningamarkaði og í gjaldeyrisvið-
skiptum. Er það tvímælalaust að
þakka hinu aukna aðhaldi í íjármál-
um ríkisins og peningamálum, sem
hér hefur verið beitt frá miðju
síðastliðnu ári ásamt vaxtakjömm,
sem em í samræmi við þau skilyrði
framboðs og • eftirspumar, sem
ríkjandi em á markaðnum.
Niðurstaða mín er því sú, að sú
aðhaldsstefna í fjármálum og pen-
ingamálum, sem mörkuð var á
miðju síðasta ári, hafí þegar náð
vemlegum árangri í að hemja og
síðan draga úr þeirri gífurlegu
þenslu, sem þá einkenndi þjóðarbú-
skapinn. En lítum þá á aðra megin-
undirstöðu þeirrar efnahagsstefnu,
sem tekin hefur verið, en það er
stefnan í gengismálum. Er þá fyrst
ástæða til að rekja nokkuð söguleg-
an aðdraganda þeirrar fastgengis-
steftiu, sem fylgt hefur verið hér á
landi undanfarin tvö ár.
Eins _ og flestar aðrar þjóðir
bjuggu íslendingar fyrstu áratugina
eftir síðustu heimsstyijöld við fast-
gengiskerfi það, sem kennt var við
Bretton Woods. Samkvæmt því
skyldi skrá fast gengi, sem aðeins
mátti breyta eftir markaðsaðstæð-
um innan mjög þröngra marka, en
almennar gengisbreytingar vom því
aðeins leyfðar, að við alvarlegt,
langvarandi greiðslujafnaðarvanda-
mál væri að etja. Kerfíð veitti því
mikið aðhald um gengisbreytingar,
þótt til þeirra mætti grípa þegar í
óefni var komið og ekki annarra
kosta völ. íslendingar bjuggu við
þetta kerfí frá því að Alþjóðagjald-
eyrissjóðurinn tók til starfa 1946
og þar til fastgengiskerfið hmndi
árið 1973. Enginn vafi er á þvf, að
þetta kerfi hafði veraleg aðhalds-
áhrif í efnahagsmálum hér á landi.
Kemur það fram í því, að á þessum
27 áram var gengi krónunnar að-
eins breytt sjö sinnum eða tæplega
flórða hvert ár. Sumar þessara
gengisbreytinga vora hins vegar
mjög stórar, og hækkaði gengi doll-
ars gagnvart íslenzku krónunni um
rúmlega 8% að meðaltali yfir allt
tímabilið 1950-1973.
Haustið 1973 verður síðan meg-
inbreyting í gengismálum hér á
landi. Gengisbreytingar urðu nú
tíðari og megináherzla á það lögð,
að gengið væri við það miðað, að
tryggja tiltekna rekstrarstöðu út-
flutningsframleiðslugreina. Eftir að
full verðtrygging launa kom á ný
til sögunnar árið 1977 hætti gengið
fljótlega að hafa teljandi áhrif til
aðhalds um verð- og kostnaðar-
breytingar hér innanlands, en varð
í stað þess aðeins eitt hjól í verð-
bólguvél launa, verðlags og gengis.
Það hagstjómarkerfí beið síðan
endanlegt skipbrot í meira en 100%
verðbólgu vorið 1983, en þá hafði
gengi dollars hækkað á undan-
gengnum 10 ámm um meira en 40%
að meðaltali á ári, en verðbólgan
hér á landi lengst af verið á milli
40 til 50% á ári.
Það var í ljósi þessarar reynslu,
sem ríkisstjóm sú, sem tók við völd-
um vorið 1983, gerði gengisfestu
að einum hymingarsteini stefnu
sinnar. Að vísu varð að slá undan
í bili eftir kauphækkanimar haustið
1984, en fastgengismarkmiðið var
ítrekað með enn ótvíræðari hætti
með yfírlýsingu ríkisstjómarinnar í
sambandi við kjarasamninga í febr-
úar 1986 og svo enn á ný í stefnu-
yfirlýsingu núverandi ríkissljómar.
Enginn vafi er heldur á því, að
aukin gengisfesta undanfarin fimm
á hefur átt vemlegan þátt í því að
koma verðbólgu hér á landi niður
á skaplegra stig, þótt hún sé enn
allt of há miðað við önnur Evrópu-
lönd. Gengisfestu hefur einnig fylgt
mun meiri stöðugleiki en áður í allri
efnahagsstarfsemi, sem dregið hef-
ur úr spákaupmennsku og auðveld-
að fyrirtækjum áætlunargerð og
mat á stöðu sinni fram í tímann.
Vaxandi umræður um það, að ís-
lendingar hljóti í framtíðinni að leit-
ast við að tengjast Evrópu nánar
og jafnvel binda með tímanum
gengi íslenzku krónunnar við gjald-
miðla Evrópu, sýnir vaxandi áhuga
og trú á gildi stöðugleika í þessum
efnum. Er það mjög í samræmi við
þau sjónarmið, sem ég hef áður
sett fram í þessum efnum á árs-
fundum bankans.
Við þær aðstæður, sem nú ríkja,
er hins vegar ekki fyrst og fremst
um langtímamarkmið fyrir íslend-
inga í gengismálum að tefla, heldur
hvaða stefnu skuli fylgt og hvaða
ákvarðanir teknar í þessum efnum
á næstu vikum og mánuðum. Sífellt
háværari kröfur hafa komið fram
að undanfömu um lækkun gengis
krónunnar bæði frá talsmönnum
útflutningsfyrirtækja og sam-
keppnisgreina. Fyrir þessum skoð-
unum em fyrst og fremst færð þau
rök, að kaupgjaid hér á Iandi hafi
hækkað langt umfram það, sem
verið hefur í samkeppnislöndum
okkar, og því sé raungengi krón-
unnar orðið allt of hátt. í öðm lagi
er bent á vanda einstakra greina
vegna óhagstæðrar verðlagsþróun-
ar erlendis og þá sérstaklega þeirra
greina, sem háðar em Bandaríkja-
markaði og gjalda gengislækkunar
dollarans undanfarin ár. Aðrir
benda á almennari efnahagsleg rök
fyrir gengisbreytingu nú, og þá
einkum vaxandi viðskiptahalla við
útlönd. Allt em þetta út af fyrir sig
góð og gild rök, en þau taka þó
aðeins til hluta þess hagstjómar-
vanda, sem hér er við að fást. Því
MARKAÐSFRÆÐI
FYRIR STJÓRNENDUR
3.m4.
MAÍ
INNRITUNTIL
SUNNU-
DAGS-
KVÖLDS
SÍMI:
621066
ERTUÍSÓKNEÐA
LÆTURÐU LUKKUNA RÁÐA?
Tækifæri til átaks í markaðsmálum.
Námskeið þetta gefurinrrsýn í fræðigreinina og skilning á
mikiivægi markaðsstarfsemi.
LEIÐBEINANDI: Dennis Anderson, prófessor í markaðs-
fræðum við Háskólann í Manitoba. Prófessor Anderson hefur víðtæka
þekkingu í markaðsmálum og er eftirsóttur fyrirlesari.
TÍMIOGSTAÐUR:3.-4. maíkl. 8.30-17.30aðÁnanaustum 15.
MARKAÐSSETNING
NÝRRAR VÖRU OG ÞJÓNUSTU
5.-6.
MAÍ
INNRITUN TIL
4. MAÍ
SÍMI:
621066
HVERNIG Á AÐ KOMA NÝJUNGUM
Á FRAMFÆRI?
1. Vöruþróun er nauðsyn. 2. Henni fylgir áhætta. Yfirleitt
misferst önnur hver nýjung á markaðnum. 3. Markaðs-
rannsóknir og rétt mat á þeim er forsenda vöruþróunar.
LEIÐBEINANDI: Dennis Anderson, prófessor í markaðs-
fræðum við Háskólann í Manitoba.
TÍMIOG STAÐUR: 5.-6. maíkl. 8.30-17.30 að Ánanaustum 15.
VR OG STARFSMENNTUNARSJÓÐUR BSRB STYRKJA FÉLAGSMENN SÍNA
TIL ÞÁTTTÖKU f ÞESSU NÁMSKEIÐI.
Stjórnunarfélag Islands
Ánanaustum 15 • Sími 6210 66
HfMHliBMMiMiMM(nintnn t íuu; ; UHMBMMI MNBMMMttS Mi MMM
t