Morgunblaðið - 28.04.1988, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. APRÍL 1988
Ræða Jóhannesar Nordals á ársfundi Seðlabankans:
Ekki hægt að ti’eysta því að inkis-
valdið hlaupi sífellt undir bagga
Einstaklingar og fyrirtæki verða að taka afleiðingum gerða sinna
Fyrir hönd bankastjómar Seðla-
bankans er mér sérstök ánægja að
bjóða yður öll velkomin á þennan
27. ársfund Seðlabanka íslands og
hinn fyrsta, sem haldinn er hér í
þessum nýju húsakynnum bankans.
Er fundurinn haldinn í tilefni þess,
að viðskiptaráðherra hefur nú í dag
staðfest reikninga bankans fyrir
árið 1987, en jafnframt hefur verið
lögð fram ársskýrsla bankans fyrir
það ár. Er þar að fínna víðtækar
upplýsingar um starfsemi bankans
og þróun efnahagsmála hér á landi
á liðnu ári og þá sérstaklega þá
þætti þeirra, er starfsemi bankans
varða. Mun ég nú fyrir bankastjóm-
arinnar hönd relqa nokkra megin-
þætti í þróun efnahagsmála á liðnu
ári, en fjalla jafíiframt um stöðu
og horfur í þeim efnum um þessar
mundir og þau vandamál, sem þar
er nú við að fást.
Verulegar sveiflur í hagvexti ein-
kenna þjóðarbúskap íslendinga.
Ofan á þær breytingar, sem eiga
sér stað í heimsbúskapnum, koma
hér á landi einnig til sterk áhrif frá
þeim sveiflum, sem eiga sér stað í
stærð fiskstofna, og þar af leiðandi
ciflabrögðum fískveiðiflotans. Jafn-
framt hafa efnahagsstjóm og tekju-
skiptingarátök hagsmunaaðila oft-
ar stuðlað að því að auka þessar
sveiflur en draga úr þeim. Það sem
af er þessum áratug hefur þjóðarbú-
skapurinn gengið í gegnum meiri
háttar hagsveiflu, fyrst snöggan
samdrátt á áranum 1981—1983,
en síðan fjögur uppgangsár, sem
skilað hafa vaxandi þjóðartekjum
frá ári til árs. Að meðaltali jukust
þjóðartekjur um 5,5% á ári á þessu
tímabili, en vöxtur landsframleiðsl-
unnar var 4,9% á ári. Hámarki
náði þetta uppgangsskeið á síðasta
ári, en nú era ótvíræð merki þess,
að það sé á enda rannið. Er útlit
fyrir það, að á þessu ári verði bæði
samdráttur í landsframleiðslu og
útflutningstekjum. Sú aðlögun, sem
nú er hafín að breyttum ytri skilyrð-
um, verður bæði erfíðari og lang-
vinnari vegna þeirrar ofþenslu eftir-
spumar, sem átti sér stað á síðasta
áxi vaxtarskeiðsins, en þá fór bæði
viðskiptahalli og verðbólga vax-
andi. Hér er því við þann mikla
vanda að etja að laga tekjuþróun
að lækkun þjóðartekna, samtímis
því sem draga þarf úr eftirspum
og þar með útgjöldum vegna vax-
andi viðskiptahalla og mikillar verð-
bólgu. En áður en ég kem að því
að ræða þann hagstjómarvanda,
sem í þessu felst, mun ég nú rekja
nokkur meginatriði í efnahags-
þróun liðins árs.
Hagvöxtur var enn mjög mikill
á síðastliðnu ári, og jókst lands-
framleiðsla þá samkvæmt nýjustu
áætlunum um 6,5%, eða örlítið
meira en árið áður, þegar aukning-
in var 6,3%. Annað árið í röð var
því hagvöxtur hér á landi meir en
tvöfalt örari en í iðnríkjum heimsins
að meðaltali. Auk þess bötnuðu við-
skiptakjör enn á árinu, svo að vöxt-
ur þjóðartekna varð 8,3%, sem er
u.þ.b. það sama og árið áður. Mik-
ill munur var þó á framleiðsluþróun
þessara tveggja ára, þótt hagvöxtur
væri svo til hinn sami. A árinu
1986 átti hagvöxturinn enn megin-
uppsprettu sína í aukinni útflutn-
ingsframleiðslu og öðram sam-
keppnisgreinum, en á síðasta ári
dró veralega úr vexti þessara
greina, en aukin þjónustustarfsemi
varð meginuppistaða hagvaxtar.
Var þetta annars vegar merki þess,
að drifkraftur uppsveiflunnar, sem
hófst hér á landi á síðari helmingi
ársins 1984 og átti upptök sín í
aukinni útflutningsframleiðslu og
hagstæðum skilyrðum á erlendum
mörkuðum, var að fjara út, en við
höfðu tekið áhrif stóraukinnar inn-
lendrar eftirspumar vegna mikillar
hækkunar rauntekna á síðasta ári.
Afleiðingamar komu fram í vax-
andi viðskiptahalla við útlönd og
þrengri rekstrarskilyrðum atvinnu-
vega, sem hvort tveggja var boð-
beri þeirra efnahagslegu umskipta,
sem nú blasa við.
Heildarfiskafli var enn mikill á
síðastliðnu ári, eða 1.580 þús. tonn,
sem var um 70 þús. tonnum minna
en árið áður. Sá samdráttur var þó
allur í loðnuafla, og vegna hagstæð-
ari samsetingar jókst raunverðmæti
fískaflans um 4% frá fyrra ári.
Afkoma sjávarútvegs reyndist
sæmilega góð á árinu í heild, en
versnaði veralega á síðari helmingi
ársins, einkum vegna stóraukins
launakostnaðar, jafnframt því sem
verðlags- og gengisþróun erlendis
snerist honum í óhag.
Iðnaðarframleiðsla jókst um
5—6% á árinu, en um afkomu hans
er í heild svipað að segja og sjávar-
útveg, hún var yfírleitt góð, en fór
versnandi, er á árið leið. Þó skára
sig úr ýmsar útflutningsgreinar,
sem átt hafa við vaxandi erfíðleika
að etja síðustu árin vegna innlendra
kostnaðarhækkana og erfíðra
markaðsskilyrða. Er hér einkum um
að ræða þær greinar, svo sem ullar-
iðnaðinn, sem era mjög háðar út-
flutningi á dollaramarkaði, en hafa
ekki notið jafn hag^stæðrar verð-
þróunar og sjávarútvegurinn. Land-
búnaðarframleiðsla er talin hafa
dregist saman um rúmlega 2% á
síðasta ári, en nokkur aukning hef-
ur verið í nýjum greinum, einkum
fískeldi, sem nær tvöfaldaði fram-
leiðslu sína á síðastliðnu ári.
Samtímis því sem yfírleitt dró
úr framleiðsluaukningu í undir-
stöðugreinum og afkoma þeirra fór
versnandi, varð snögg breyting á
þjóðarútgjöldum. Jukust þau í heild
um 13,4% á árinu samanborið við
3,9% aukningu árið áður. Var þetta
5% meira en nam aukningu þjóðar-
tekna og hafði því í för með sér
rýmun á viðskiptajöfnuðinum við
útlönd, sem nú varð neikvæður um
3,5% af landsframleiðslu, eins og
siðar verður að vikið. Að lang-
stærstum hluta stafaði þessi aukn-
ing þjóðarútgjalda af aukinni einka-
neyzlu, en hún jókst um 14% á ár-
inu, sem er rúmlega tvöfalt meira
en árið áður. Stafaði þessi aukning
eingöngu af meiri rauntekjum á
árinu, en áætlað er, að kaupmáttur
ráðstöfunartekna hafí aukizt um
meira en 18% á síðasta ári. Eftir
þessa hækkun er verðmæti einka-
neyzlu orðið 31% meira en á árinu
1983, þegar það náði lágmarki í
síðustu efnahagslægð. Hefur hlut-
fall einkaneyzlu af landsframleiðslu
jafnframt hækkað á síðustu fjóram
áram úr 60 í 64,5%. Meira aðhald
var á síðasta ári að samneyzlu, en
hún jókst um 4% samanborið við
6,5% aukningu árið áður. Er hlut-
fall samneyzlu af landsframleiðslu
u.þ.b. það sama og fyrir fjóram
áram.
Samhliða aukinni neyzlu hefur
dregið úr flármunamyndun, og hef-
ur ný fjárfesting aðeins numið
18—19% af landsframleiðslu undan-
farin tvö ár samanborið við nálægt
fjórðung á fyrstu áram þessa ára-
tugar. A síðasta ári jókst þó fjár-
festing allmikið, eða um 12,7% sam-
anborið við 2,2% lækkun árið þar
á undan. Fjárfesting opinberra aðila
jókst á síðastliðnu ári um 10% eftir
16% lækkun samtals árin tvö á
undan. Svipaða sögu er að segja
um íbúðabyggingar, þær jukust um
10% á síðasta ári eftir mikinn sam-
drátt árin á undan. Mest varð þó
aukningin á síðastliðnu ári í fjár-
festingu atvinnuvega, eða um
15,1%, og varð hún langmest í físki-
skipum, þar sem magnaukningin
nam nálægt 40%, og hlýtur það að
vekja menn til umhugsunar, þegar
fyrir liggur, að afkastageta físki-
flotans er svo mikil, að veralega
þarf að takmarka nýtingu hans með
Nýsköpun á fjár-
magnsmarkaði
Ávarp Jóns Sigurðssonar viðskiptaráðherra
á ársfundi Seðlabanka íslands 26. apríl 1988
Mér er það ánægjuefni að segja
nokkur_ orð hér_ á ársfundi Seðla-
banka íslands. Ég þakka formanni
bankaráðs og formanni banka-
stjómar fyrir skýrslur þeirra.
Formaður bankastjómarinnar
rakti ítarlega í ræðu sinni áðan
ástand og horfur í efnahagsmálum.
Ég ætla ekki að bæta þar miklu
við. Mig langar hins vegar til að
nota þetta tækifæri til að líta að-
eins yfír þróun íjármagnsmarkaðs
á íslandi undanfarin ár og vílqa
nokkram orðum að þeim verkefnum
á þvf sviði, sem nú er unnið að á
vegum viðskiptaráðuneytisins.
Þessi verkefni eru mikilvægir
áfangar í róttækum breytingum á
ísienskum fjármagnsmarkaði, sem
nú hafa staðið um nokkurt skeið.
Nýjung’ar í bankalögum
Fyrst langar mig að geta þess að
í dag mælti ég á Alþingi fyrir fram-
vörpum til breytinga á lögum um
viðskiptabanka og sparisjóði frá
árinu 1985. Meginatriði þessara
frumvarpa eru þijú. í fyrsta lagi
er þar að fínna ákvæði um almenna
heimild til erlendra banka og viður-
kenndra erlendra fjármálastofnana
til þess að eiga allt að 25% hluta:
flár í íslenskum hlutafjárbönkum. í
öðra lagi er í framvörpunum kveðið
á um það að bankar og sparisjóðir
setji í starfsregium sínum hámark
á lánveitingar til einstakra aðila og
kveði jafnframt á um tryggingar
fyrir lánum og beri þessar starfs-
reglur undir bankaeftirlit Seðla-
bankans. í þriðja lagi er með fram-
vörpunum stefnt að lögfestingu
reglna til að girða fyrir hagsmuna-
árekstra af ýmsu tagi. Eg þarf
ekki að hafa mörg orð um það á
þessum vettvangi hversu brýnt er
að gera þessar breytingar á lögun-
um um viðskiptabanka og spari-
sjóði. Þær era í senn endurbætur á
lögunum frá 1985 og liður í endur-
skipulagningu bankakerfísins hér á
landi.
Verðtrygfging fjárskuld-
bindinga
íslenski fjármagnsmarkaðurinn
hefur tekið miklum stakkaskiptum
á undanfömum árum svo jaðrar við
byltingu. Ég tel að upphaf þessa
breytingaskeiðs megi rekja til laga
-------------------1-----------
nr. 13/1979 um ráðstafanir í efna-
hagsmálum, sem oft era nefnd
Ólafslög.
í lok áttunda áratugarins var
peningakerfí íslendinga einfaldlega
að niðurlotum komið. Lánsfé í
landinu var að stóram hluta erlent
að upprana þar sem spamaður
landsmanna hafði dregist stórkost-
lega saman vegna mikillar verð-
bólgu og neikvæðra raunvaxta því
sem næst allan áratuginn. Með al-
mennri heimild í Ólafslögum um
verðtiyggingu fjárskuldbindinga
má segja að viðreisn íslenska pen-
ingakerfisins hefjist. Eins og kemur
glöggt fram í ársskýrslu Seðlabank-
ans hefur peningaiegur spamaður
þjóðarinnar aukist hröðum skrefum
frá því verðtrygging fjárskuldbind-
inga var heimiluð. Þannig var sam-
tala peningamagns og spariQár
ekki nema rúmlega 21% af lands-
framleiðslu árið 1980 en í fyrra
hafði þetta hlutfall hækkað í tæp-
lega 31%. Ég held að enginn vafí
leiki á því að verðtryggingin á
stærstan hlut í þessum aukna
spamaði.
Á meðan verðbólga er mikil og
Jón Sigurðsson
sveiflukennd eins og hér hefur ver-
ið er ekki um aðra leið að ræða en
verðtryggingu til að skapa það ör-
yggi um verðgiidi sparifjár í fram-
tfðinni sem er forsenda peningalegs
spamaðar. Hins vegar getur verið
álitamál hvaða mælikvarða á verð-
breytingar skuli miða við í verð-
tryggingarskilmálum en láns-
kjaravísitalan hefur verið helsta við-
miðunin í lánssamningum hér. Jafn-
framt er vafamál hvort verðtrygg-
ing sé heppileg — a.m.k. á
skammtímaskuldbindingum — þeg-
ar stöðugleika í verðlagsmálum
hefur verið náð. Verðtryggingin
hefur bæði kosti og galla.
Ég hef nýlega skipað nefnd til
þess að ijalla um fyrirkomulag verð-
tryggingar á flárskuldbindingum
og koma með ábendingar um hvað
megi betur fara á því sviði. Þessari
nefnd er ætlað að skiia áliti fyrir
miðjan júní nk. Ég vænti þess að
með álitinu verði lagður grundvöilur
að skynsamlegri umræðu og
ákvörðunum um breytingar á nú-
verandi fyrirkomulagi verðtrygg-
ingar á fjárskuldbindingum. En ég
legg ríka áherslu á að ekki verði
rasað um ráð fram í þessu efni því
það er borin von að innlendur spam-
aður haldist ef sparifjáreigendur
hafa ekki tryggingu fyrir því að
sparifé þeirra haldi verðgildi sínu.
Löggjöf um verðbréfasjóði
og verðbréfamiðlun
Þá sný ég mér næst að lagasetn-
ingu um fjármálastarfsemi utan
bankakerfísins. Það er ekki ofsög-
um sagt að á þessum vettvangi
hafí orðið stökkbreyting á síðustu
áram. Ég get nefnt sem dæmi að
umfang verðbréfasjóða rúmlega
tvöfaidaðist að raungildi á síðasta
ári og umfang fjármögnunarleigu
rúmlega fimmfaldaðist. Auðvitað
verður að hafa í huga að þessi starf-
semi er ný af nálinni og því eðlilegt
að hún vaxi ört í upphafí en á það
er einnig að líta að á síðasta ári
svöraðu kaup verðbréfasjóða á
skuldabréfum og leigusamningar
flármögnunarleigufyrirtækja til um
flórðungs af útlánaaukningu inn-
lánsstofnana. Það er þvi ljóst að
þessi starfsemi er orðin umtalsverð-
ur hluti af fjármagnsmarkaðnum
og því afar brýnt að um hana verði
sett skýr löggjöf sem tiyggi hag
þeirra sem kjósa að ávaxta sparifé
sitt á þessum vettvangi og svo verði
búið um hnútana að sams konar
eða náskyld starfsemi iúti sömu
reglum.
I vetur skipaði ég nefnd til að
flalla um starfsemi á ijármagns-
markaði utan banka og sparisjóða.
Þessi neftid skipti viðfangsefni sínu
í þrennt: í fyrsta lagi verðbréfamiðl-