Morgunblaðið - 28.04.1988, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. APRÍL 1988
veiðikvótum. Einnig jókst veruiega
fjárfesting í hvers konar vélum og
tækjum til iðnaðar og þjónustu-
greina, og er líklegt að rýmri reglur
um erlenda flármögnun slíks inn-
flutnings hafi átt mikinn þátt í
þeirri aukningu.
Hin mikia aukning þjóðarút-
gjalda umfram þjóðartekjur, sem
nú hefur verið frá greint, hlaut að
koma fram í versnandi viðskipta-
jöfnuði við útlönd, sem nú snerist
við úr 0,3% afgangi á árinu 1986
í 3,5% halla miðað við landsfram-
leiðslu. Þó varð talsverð aukning á
vöruútflutningi á árinu, og jókst
gjaldeyrisverðmæti hans um 13,8%
frá fyrra ári miðað við fast meðal-
gengi ársins 1987, en árið áður
hafði aukning hans verið 15,7%. Á
hinn bóginn jókst gjaldeyrisverð-
mæti vöruinnflutnings um 29,4%
samanborið við aðeins 5,4% aukn-
ingu árið áður. Var þessi aukning
þrátt fyrir 2,8% samdrátt í verð-
mæti olíuinnflutnings vegna lækk-
andi olíuverðlags.
í heild varð vöruskiptajöfnuður-
inn óhagstæður á árinu um tæpa
tvo milljarða samanborið við rúm-
lega fjögurra milljarða jákvæðan
jöfnuð á árinu 1986 miðað við með-
algengi síðasta árs. Þessi sex millj-
arða rýmun ýkir þó nokkuð hina
raunverulegu breytingu er varð á
milli þessara tveggja ára. Felst það
í því, að útflutningsvörubirgðir
lækkuðu talsvert á árinu 1986 og
bættu þannig viðskiptajöfnuð þess
árs, en í fyrra jukust birgðir lítið
eitt að nýju og kom það fram í
heldur lakari jöfnuði en ella hefði
orðið. Leiðrétt fyrir þessum birgða-
breytingum reyndist rýmunin milli
ára fjórir milljarðar í stað sex.
Þjónustujöfiiuðurinn versnaði
einnig á árinu 1987, og reyndist
hallinn á honum 5,3 milljarðar í
samanburði við 3V2 milljarð árið
áður. Nettóvaxtagreiðslur af er-
lendum lánum lækkuðu úr 6,5 í 6,2
milljarða, einkum vegna hagstæðari
vaxta af erlendum lánum. Án vaxta
varð því þjónustujöfnuðurinn hag-
stæður um tæpan milljarð á síðast-
liðnu ári. Sé hins vegar litið á við-
skiptajöfnuðinn í heild, þ.e.a.s. bæði
vöru- og þjónustuviðskipti, reyndist
hann óhagstæður um 7,2 milljarða
á síðastliðnu ári eða jafngildi 3,5%
,af landsframleiðslu. en án vaxta-
greiðslna var hann aðeins óhag-
stæður um 0,5% af landsfram-
leiðslu.
Nærri lætur, að sá halli, sem
varð á viðskiptajöfnuði á síðastliðnu
ári, hafi verið jafnaður að fullu af
erlendum lánum til langs tíma og
öðmm fjármagnshreyfingum.
Rýmaði gjaldeyrisstaða Seðlabank-
ans aðeins um 300 millj. á árinu,
reiknað á árslokagengi, en gjaldeyr-
isforðinn um nokkuð meira vegna
endurgrciðslu skammtímalána.
Nam gjaldeyrisforðinn í árslok 11,2
milljörðum og samsvaraði 23% af
verðmæti almenns vöminnflutnings
á árinu. Vegna hinnar miklu inn-
flutningsaukningar lækkaði þetta
hlutfall mjög mikið á árinu, en í
árslok 1986 var gjaldeyrisvarasjóð-
urinn talinn nema 34% af ársinn-
flutningi.
Nettóaukning erlendra lána til
langs tíma nam 6,7 milljörðum
króna, samanborið við 6,3 milljarða
árið 1986, hvort tveggja reiknað á
meðalgengi síðasta árs. Mjög mikill
samdráttur várð í skuldaaukningu
opinberra aðila, sem nam aðeins
500 milljónum, en hafði verið 3,3
milljarðar árið áður. Á móti áhrifum
þeirrar aðhaldsstefnu, sem þannig
var fylgt í lántökum opinberra að-
ila, komu hins vegar stórauknar
lántökur einkaaðila og lánastofn-
ana. Stafaði sú aukning bæði af
meiri eftirspum eftir lánsfé vegna
aukinnar flárfestingar atvinnufyrir-
tækja, jafiiframt því sem reglur um
erlendar lár.tökur og Qármögnunar-
leigu höfðu verið rýmkaðar mjög
verulega. Þrátt fyrir þetta lækkaði
skuldabyrði þjóðarbúsins vegna
langra lána erlendis í 40,8% af
landsframleiðslu í lok ársins 1987
í samanburði við 47,2% árið áður.
Þessa lækkun má rekja að helmingi
til hagvaxtar á árinu, en að öðru
leyti er hér um að ræða áhrif hækk-
unar á raungengi krónunnar og
gengisbreytinga erlendis.
Yfirlit það, sem ég hef nú gefið
um þróun nokkurra helztu hag-
stærða á árinu 1987, sýnir glögg-
lega, að þá voru að verða veruleg
umskipti í efnahagsþróun, þótt
áhrif brejrttra aðstæðna séu nú
fyrst að koma fram með fullum
þunga. Kom efnahagsvandinn á
undanfömu ári fyrst og fremst fram
í því, að hækkun launa og þensla
eftirspumar hélt áfram að magnazt
jafnframt því sem dró úr vaxtarskil-
yrðum í útflutningsframieiðslu og
samkeppnisgreinum.
Verulegur árangur hafði náðst
til lækkunar á verðbólgu með kjara-
samningum þeim, sem gerðir voru
í febrúar 1986, en þeim fylgdu
meiri þensluáhrif, en menn gerðu
sér þá grein fyrir. í fyrsta lagi
féllst ríkisvaldið á að greiða fyrir
samningunum með aðgerðum, sem
veiktu mjög ijárhagsstöðu ríkis-
sjóðs og bundu hendur ríkisstjómar
varðandi flárhagslegar aðhaJdsað-
gerðir. í öðru lagi leiddi hið nýja
húsnæðislánakerfi til mikillar
þenslu á fasteignamarkaðnum og
aukinnar fjárfestingar í íbúðahús-
næði. Auk þessa má nefiia áhrif
aukins innstrejrnis erlends lánsQár
til atvinnufyrirltækja bæði vegna
rýmkaðra lánareglna og hagstæðra
kjara erlendra lána samanborið við
innlend, á meðan gengi var haldið
stöðugu. Við þessi skiljrrði rejmdist
ekki unnt að tryggja áframhald
þeirrar stefnu hóflegra launabrejrt-
inga, sem mörkuð hafði verið í
samningunum 1986. Auk þess setti
aukið launaskrið og harðari átök
um tekjuskiptingu á milli starfs-
hópa svip sinn á launaþróunina á
árinu. Afleiðingin varð stökkbreyt-
ing í peningatekjum, sem rejmdust
nærri 40% hærri að meðaltali en
árið áður. Vegna áhrifa þeirrar fast-
gengissteftiu, sem fylgt var, var þó
hækkun verðlags mun minni á milli
áranna, eða nálægt 19%, svo að
aukning kaupmáttar rejmdist að
meðaltali nálægt 18%. Veit ég ekki
annað dæmi svo mikillar kaup-
máttaraukningar á einu ári hér á
landi og hafa áhrif hennar komið
fram með miklum þunga bæði í
aukinni eftirspum og innflutningi,
svo og í versnandi afkomu útflutn-
ings- og samkeppnisgreina.
Þjóðfélagsaðstæður urðu þess
valdandi, að ekki var tekið á þessum
vandamálum á fyrra helmingi árs-
ins, jafnframt því sem þensluöflin
rejmdust sterkari en spáð hafði
verið. Aðdragandi kosninga og
langvinnir samningar um stjómar-
mjmdun komu í veg fyrir það, að
ákvarðanir yrðu teknar um nauð-
sjmlegar aðhaldsaðgerðir, fyrr en
eftir að ný ríkisstjóm hafði tekið
við völdum eftir mitt ár. Hefúr sfðan
verið rejmt að fylgja markvissri
stefnu í þá átt að draga úr þeirri
peningaþenslu, sem magnazt hafði
á fyrra helmingi síðastliðins árs.
Mun ég nú rekja nokkra þætti þessa
máls nánar, og kem þá fyrst að
ríkisfjármálunum.
Mikill halli á íjárlögum ríkisins á
ámnum 1985 og 1986 samfara
hinni miklu uppsveiflu, sem þá varð
í útflutningstekjum, átti verulegan
þátt í sívaxandi innlendri eftirspum.
Fjárlög fyrir 1987 voru enn af-
greidd með miklum rekstrarhalla
þrátt fyrir vaxandi tekjur. Meðal
fyrstu aðgerða ríkisstjómarinnar í
júlí vom skattahækkanir og aðrar
ráðstafanir, sem bæta áttu stöðu
ríkissjóðs um nálægt einn milljarð
á árinu. Þrátt fyrir þetta og enn
frekari gjaldeyrishækkanir í októb-
er varð ríkissjóðshallinn 2,7 millj-
arðar eða u.þ.b. óbrejrttur, frá því
sem fjárlög höfðu gert ráð fyrir.
Þessar aðgerðir höfðu þó vemleg
áhrif í þá átt að sfyrkja þróun ríkis-
fjármálanna á síðari hluta -ársins.
Enn mikilvægara er þó, að það
markmið var sett við afgreiðslu
fjárlaga fyrir þetta ár, að ríkissjóð-
ur verði hallalaus, þótt enn verði
fjárþörf ríkisbúskaparins allmikil
vegna fjárfestingarlánasjóða og
annarrar starfsemi utan fjárlaga.
Frá peningalegu sjónarmiði
skipta ekki eingöngu afkoma rikis-
sjóðs og lánsfjárþörf máli, heldur
veltur einnig mikið á því, hvemig
þessar þarfir em flármagnaðar.
Meginatriðið er, að í stað peninga-
myndandi Qáröflunar hjá Seðla-
bankanum eða með erlendum lán-
tökum, komi fjáröflun af innlendum
spamaði með sölu spariskírteina og
öðmm sambærilegum hætti. Að
þessu var stefiit á árinu 1986, en
þá tókst að auka vemlega innlenda
§áröflun rikissjóðs. Að sama marki
var einnig stefnt með fjárlögum
síðastliðins árs, jafnframt því sem
dregið var enn vemlega úr erlend-
um lántökum. Þessum markmiðum
var hins vegar ekki náð á fyrra
helmingi ársins, þar sem vöxtum á
spariskírteinum var haldið óeðlilega
lágum með tilliti til samninga um
^ármögnun íbúðalána, og var því
láns§árþörf ríkissjóðs svo til ein-
göngu mætt með þensluaukandi
lántökum hjá Seðlabanka og erlend-
is. Þessari þróun tókst að snúa við
á seinni hluta ársins m.a. með
hækkun vaxta á spariskírteinum í
ágústmánuði, sem hafði í för með
sér stóraukna sölu þeirra til ára-
móta. Einnig tókst að ná áætlunum
um Qáröflun með skuldabréfasölu
til innlánsstofnana, en verulega
vantaði upp á fyrirhugaða sölu til
lífejrrissjóða. Gagnvart Seðlabank-
anum versnaði staða ríkissjóðs um
700 millj. á árinu. Er þá frá talin
skuldaaukning vegna hlutafjár-
framlags til Útvegsbankans, en hún
var í raun og veru jrfírtaka á saman-
söfnuðum skuldum Útvegsbankans
við Seðlabankann.
Auk þessara ráðstafana í ríkis-
fjármálum var einnig reynt að
stemma stigu við stórauknum er-
lendum lántökum fyrirtækja, sem
stefndu langt umfram það, sem
gert hafði verið ráð fyrir í láns-
fjáráætlun. Var hér annars vegar
gripið til þess ráðs að leggja 3%
timabundið gjald á erlendar lántök-
ur, en hins vegar þrengdar þær
reglur, sem í gildi voru um erlendar
lántökur einkaaðila og fjármögnun-
arleigur. Þessar aðgerðir hafa síðan
verið hertar, einkum með tvöföldun
lántökugjalds af erlendum lánum í
síðasta mánuði. Þó þessar ráðstaf-
anir hafi þegar haft umtalsverð
áhrif, hlýtur að verða vandkvæðum
bundið að halda erlendum lántökum
einkaaðila innan hæfilegra marka,
á meðan menn telja lánslgor þeirra
verulega hagstæðari en innlendra
lána í ljósi líklegrar gengis- og
vaxtaþróunar.
Kem ég þá að þróun peninga-
mála. Á árinu 1986 hafði verið
gott jafnvægi í út- og innlánsþróun
bankakerfisins og lausafjárstaða
þess farið batnandi. Þegar kom
fram á síðasta ár fór þetta að brejrt-
ast og útlánaaukning jókst veru-
lega. Var hér annars vegar um að
ræða áhrif aukinna umsvifa vegna
meiri fjárfestingar og tekjuhækk-
ana, en hins vegar þensluáhrif af
halla ríkisbúskaparins og vegna
innstrejrmis erlends lánsfjár. Jafn-
framt þessu var Seðlabankinn knú-
inn til þess að breyta um aðferðir
í stjóm peningamála, þar sem hann
hafði ekki lengur skv. hinum nýju
seðlabankalögum heimild til inn-
lánsbindingar án samþykkis ríkis-
stjómar, en hún lagði hins vegar
Sjá næstu síðu
„Á meðan verðbólga er
mikil og sveiflukennd
eins og hér hefur verið
er ekki um aðra leið að
ræða en verðtryggingu
til að skapa það öryggi
um verðgildi sparifjár
í framtíðinni sem er
forsenda peningalegs
sparnaðar. Hins vegar
getur verið álitamál
hvaða mælikvarða á
verðbreytingar skuli
miða við í verðtrygg-
ingarskilmálum en
lánskjaravísitalan hef-
ur verið helsta viðmið-
nnin í lánssamningum
hér. Jafnframt er vafa-
mál hvort verðtrygging
sé heppileg — a.m.k. á
skammtímaskuldbind-
ingum — þegar stöðug-
leika í verðlagsmálum
hefur verið náð. Verð-
tryggingin hefur bæði
kostioggalla.“
un og verðbréfasjóði, í öðru lagi
Qármögnunarleigu og f þriðja lagi
neytendalán og greiðslumiðlun.
í morgun kynnti ég í ríkisstjóm-
inni drög að frumvarpi til laga um
verðbréfamiðlun og verðbréfasjóði
sem nefndin hefur samið og verða
þau á næstunni rædd í þingflokkum
sfjómarflokkanna. Það er alls ekki
tilgangur ríkisstjómarinnar að
stöðva vöxt þessa vaxtarsprota í
efnahagslífínu. Ég tel fullvíst að
tilkoma verðbréfasjóða hafi orðið
til þess að efla innlendan sparaað
á undanfömum tveimur ámm og
ég er sannfærður um að þeir muni
gera það enn frekar þegar um starf-
semi þeirra hafa verið settar
ákveðnar reglur um tryggingar og
eftirlit. Þar með verður girt fyrir
hæpin viðskipti með verðbréf og
hagsmunir eigenda hlutdeildarskír-
teina í verðbréfasjóðum verða betur
tryggðir en nú er.
Þá em í frumvarpsdrögunum
ákvæði þess efnis að viðskiptaráð-
herra geti heimilað Seðlabankanum
að láta sömu reglur gilda um verð-
bréfasjóði og gilda um innlánsstofn-
anir hvað varðar bundið fé telji
Seðlabankinn að sjóðimir stundi
starfsemi sem megi jafna til starf-
semi innlánsstofnana. Ég tel að
þetta ákvæði sé nauðsynlegt til
þess að jafna starfskilyrði aðila sem
stunda sams konar viðskipti en ekki
síður sem tæki handa stjómvöldum
til að framfylgja stefnu sinni í pen-
ingamálum. Um þetta ákvæði em
hins vegar nokkuð skiptar skoðanir.
Neftidin mun starfa áfram að
samningu frumvarpa til laga um
fjármögnunarleigu og neytendalán
og greiðslumiðlun. Markmið þeirra
laga verður það sama og laga um
verðbréfasjóði og verðbréfamiðlun:
í fyrsta lagi að settar verði reglur
um tryggingar fyrir starfsemi á
fjármagnsmarkaði og um eftirlit og
upplýsingaskyldu. I öðm lagi að
tryggja að sams konar eða náskyld
Qármálastarfsemi lúti sambærileg-
um reglum. í þriðja lagi að stuðla
að markvissari hagstjóm með því
að tryggja að ákvarðanir stjóm-
valda um lánastarfsemi taki jafnt
til allra sem starfa á íjármagns-
markaðnum.
Endurskipulagning
bankakerfisins
Fyrr í þessum mánuði var haldinn
fyrsti aðalfundur Útvegsbanka ís-
lands hf. en skömmu áður skilaði
matsnefnd skipuð samkvæmt lög-
um áliti um eiginflárstöðu Útvegs-
bankans gamla á jrfirtökudegi hins
nýja hlutafélagsbanka. Skýrsla
matsnefndarinnar og fyrsti árs-
reikningur hlutafélagsbankans
skapa allt aðrar forsendur en hing-
að til hafa verið til þess að leggja
drög að framtíð Útvegsbankans.
Nú fyrst em öll kurl komin til graf-
ar um lokaskil Útvegsbanka íslands
og jafnframt er hægt að leggja hlut-
lægt mat á afkomuhorfur hlutafé-
lagsbankans og þar með á raun-
virði hlutabréfa í honum.
Ég hef verið þeirrar skoðunar frá
upphafi að nofy bæri sölu hluta-
bréfa ríkisins í Útvegsbanka íslands
hf. til að hrinda í framkvæmd stefnu
ríkisstjómarinnar varðandi endur-
skipulagningu bankakerfisins. Sú
stefna er skýrt mörkuð í stefnuyfír-
lýsingum stjómarinnar. Hún er í
sem allra stystu máli að draga úr
ábjrrgð ríkisins á bankastarfsemi
og stuðla að sammna bankastofn-
ana með aukna hagkvæmni og
bætta þjónustu að leiðarljósi. Ég
hef því í hyggju að haga nýju út-
boði á hlutabréfum ríkissjóðs í Út-
vegsbankanum með öðmm hætti
en gert var í fyrrasumar meðai
annars þannig að bréfin verði seld
í markvissum áföngum. Ég geri
mér vonir um að sala hlutabréfanna
takist áður en langt um líður en
ég er við því búinn að það taki
nokkum tíma. Vemlegur áhugi var
á kaupum hlutabréfanna í haust og
hafí sá áhugi verið sprottinn af trú
á að þau kaup væm arðbær ljárfest-
ing í fyrirtæki sem rekið er á við-
skiptalegum gmndvelli ætti sá
áhugi að vera síst minni nú eftir
góða afkomu hlutafélagsbankans f
fyrra.
Skipulag og starfshættir
á fjármagnsmarkaði
Ég hef stiklað á stærstu verkefn-
unum varðandi fjármagnsmarkað-
inn sem nú er unnið að í viðskipta-
ráðunejdinu. Af fleiru er að taka
en þetta verður að duga.
Fjármagnsmarkaðurinn gegnir
lykilhlutverki í íslenskum þjóðarbú-
skap. Skipulag hans og starfs-
hættir þurfa að vera með þeim
hætti að hann stuðli að auknum
innlendum spamaði og miðli á
hveijum tíma fé til arðvænlegustu
verkefiia. Verðtrygging fjárskuld-
bindinga og aukið fijálsræði banka
og sparisjóða til að ákveða vexti í
viðskiptum sínum með nýjum lögum
um viðskiptabanka og sparisjóði og
um Seðlabanka íslands vom mikil-
væg skref í þessa átt. Þessu fyrir-
komulagi verður ekki með sanngimi
kennt um háa vexti hér á landi um
þessar mundir. Þá má fyrst og
fremst rekja til misvægis í þjóðair-
búskapnum á síðasta ári. Eg fer
ekkert í grafgötur með það að ég
er þeirrar skoðunar að nauðsynlegt
sé að raunvextir lækki. En ég tel
fráleitt að hverfa aftur til opin-
berrar miðstýringar á vöxtum og
skömmtunar á fjármagni. Það verð-
ur að takast að ná því jafiivægi í
þjóðarbúskapnum og á lánamarkaði
að raunvextir fari lækkandi.
Á sama tfma verður áfram að
vinna markvisst að umbótum á
skipulagi og starfsháttum á §ár-
magnsmarkaði þannig að hann geti
rækt hlutverk sitt sem undirstaða
efnahagslegra framfara. Auka þarf
samkeppni á Qármagnsmarkaði
meðal annars með því að draga úr
afskiptum ríkisins af bankarekstri
og með því að leyfa aukna þátttöku
erlendra lánastofnana í innlendri
fjármálastarfsemi. Þetta er án efa
vænlegasta leiðin til að stuðla að
hagkvæmara bankakerfí en við
búum nú við.
Einnig er brýnt að samræma
skattlagningu arðs af hlutafé og
vaxtatekna þannig að jafnræði
verði milli einstakra spamaðarkosta
og stuðla þannig að eflingu hluta-
§ármarkaðar. Með þvf væri fyrir-
tækjum gert kleift að afla fjár til
vaxtar með öðm móti en lántökum
og jaftiframt væri lagður gmndvöll-
ur að fjárfestingu erlendra aðila í
íslensku atvinnulífi.
Ég tel nauðsynlegt að stefiia í
ftjálsræðisátt hvað varðar Qár-
magnsviðskipti milli íslands og ann-
arra landa en ég vil undirstrika að
í því efni verður að fara með gát.
Nýsköpun á fjár-
magnsmarkaði
Sjöunda áratugarins verður
minnst f fslenskri hagsögu vegna
þess að þá var fríverslun í utanríkis-
verslun leidd til öndvegis hér á landi
f stað haftastefnu. Það kostaði auð-
vitað aðlögun í fslensku atvinnulífi
að nýjum aðstæðum og hún var
ekki alltaf sársaukalaus. En nú
hvarflar það tæpast að nokkmm
manni að víkja frá fríverslunar-
stefiiunni enda hefúr hún marg-
sannað gildi sitt. Ég er sannfærður
um að svipuð saga verði sögð um
níunda áratuginn þegar tfmar líða
— að þá hafí fijálsræði í viðskiptum
með fjármagn verið innleitt þjóðinni
til hagsældar í stað skömmtunar-
kerfis. Nýsköpun á íslenskum Qár-
magnsmarkaði þarf að halda áfram.