Bókasafnið - 01.04.1992, Page 42

Regína Eiríksdóttir bókasafnsfræðingur, Landsbókasafni íslands
ISBN — Alþjóðlega bóknúmerakerfið
Allt frá því að menn tóku að safna heimildum og raða
þeim skipulega hafa þeir leitast við að koma á hjálp-
artækjum til bókfræðilegrar stjórnunar. Bókfræðilegir
gagnagrunnar eru eitt öflugasta tækið sem fram hefur
komið í þessu skyni. Þó svo að bókfræðileg gögn hafi áður
verið merkt á ýmsan hátt skapaðist með gagnagrunnunum
þörf fyrir kerfi til að merkja hverja færslu á einstakan hátt.
Eitt þeirra kerfa sem hönnuð hafa verið í þessum tilgangi
er Alþjóðlega bóknúmerakerfið, skammstafað ISBN (Int-
ernational Standard Book Number).
Upphaf Alþjóðlega bóknúmerakerfisins má rekja til
alþjóðlegrar ráðstefnu í Berlín árið 1967 þar sem rætt var
um það hvort aukin vélvæðing á bókamarkaðinum kallaði
ekki á sérstakt merkingarkerfi fyrir bækur. Hugmyndin
um tölumerkingu bóka var þó ekki ný, bókaútgefandi
nokkur í Bretlandi hafði tölumerkt bækur sínar í meira en
100 ár. Nýjungin fólst því ekki í tölumerkingu sem slíkri
heldur því að nú átti að setja númer á allar bækur sem væru
einstök og óbreytanleg fyrir hvern titil og þeim skyldi
úthlutað samkvæmt stöðluðu kerfi.
Breskir bókaútgefendur stóðu fyrir því að unnin var
staðall yfir tölumerkingu bóka. Sá staðall var endurskoð-
aður og útkoman varð alþjóðlegt bóknúmer ISBN eins og
við þekkjum það í dag. Eftir að ISBN númerin höfðu
verið notuð í Bretlandi í fjögur ár var farið að nota þau í
fleiri löndum og stofnsett Alþjóðleg bóknúmeraskrifstofa
(International ISBN Agency) til stjórnunar á kerfinu með
aðsetur í Berlín.
Gerð alþjóðlega bóknúmersins ISBN
Alþjóðlega bóknúmerið er byggt upp samkvæmt ISO
staðli númer 2108. Tilgangur staðalsins er sá að samræma
alþjóðlega notkun bóknúmera; gerð númers og hvar á
bókinni skuli prenta það. Þegar númerið er prentað á
bækur er æskilegt að greina á milli þátta með bandstriki
eða bili. Þegar númer hefur einu sinni verið prentað á bók
er ekki hægt að nota það á ný á annan titil. Alþjóðlega
bóknúmerið ISBN er alltaf tíu stafa tala sem skiptist í
fjórar mislangar einingar; hóptölu, tölu útgefanda, titil-
tölu og vartölu sem hver um sig gegnir ákveðnu hlutverki.
1. Hóptala getur verið eins til fimm stafa eining og ein-
kennir hópa,þjóð, land- eða málsvæði þar sem bók er
gefin út. Stærð tölunnar fer eftir áætlaðri útgáfu hóps-
ins; því meiri útgáfa þeim mun lægri tala. Island hefur
hóptöluna 9979, Danmörk 87, Noregur 82 og Svíþjóð
91. Ástralía, Bandaríkin, Bretland, enskumælandi Kan-
ada, Nýja Sjáland og Suður-Afríka eru skilgreind sem
málsvæði og hafa öll tölurnar 1 og 0.
2. Tala útgefanda getur verið eins til sjö stafa og einkenn-
ir einn ákveðinn útgefanda. Lengd tölunnar fer eftir
fjölda útgefinna titla; því meiri útgáfa þeim mun lægri
er tala útgefanda.
3. Titiltala getur verið eins til sex stafa. Stafafjöldi stjórn-
ast af fjölda stafa í hóptölu og tölu útgefanda. Hún
stendur fyrir ákveðinn titil, ákveðið bindi, útgáfu eða
umbúnað. Bækur í bandi og kiljur sama titils bera hvor
sitt ISBN númer. Hóptala, tala útgefanda og titiltala
eru alltaf samanlagt níu stafir.
4. Vartala er tíundi og síðasti tölustafur í hverju ISBN
númeri. Hún er alltaf einn tölustafur og er reiknuð út á
grundvelli hinna níu talnanna og segir til um hvort
ISBN númerið er rétt. Þegar vartalan er tíu er róm-
verska talan X notuð í staðinn svo að talan taki aðeins
eitt sæti.
Vartalan er mikilvæg eining innan ISBN númersins því
númer sem gegna því hlutverki að vera kallnúmer í bók-
fræðilegum gagnagrunni þurfa að vera rétt og ISBN er
eina númerið sem hefur innbyggðan þátt sem tryggir gildi
númersins í heild. Vartala er reiknuð út samkvæmt
Modulus 11 kerfi; allar tölurnar níu eru margfaldaðar með
tölum frá tíu og niður í tvo, reiknuð er summa margfeld-
anna og tölu frá 1-10 (X) bætt við þannig að summan verði
deilanleg með ellefu.
Tökum sem dæmi ISBN númerið 9979-800-00-3 sem á
við um bækling gefinn út af Landsbókasafni Islands og
ber titilinn ISBN handbók notenda.
ISBN Margfeldi Hóptala 9979- 9 9 7 9 10 9 8 7 Tala útgefanda 800- 8 0 0 6 5 4 Titiltala 00- 0 0 3 2 Vartala 3 3
Samtals 90+81+56+63 + 48+0+ 0 + 0 +0
Summa 338+3=341/11=31, þ.e.a.s. deilingin gengur upp
og telst því vartalan 3 gild. Ymis hjálpartæki hafa verið
hönnuð til að reikna út vartöluna. Hér á landi fá útgefend-
ur ókeypis lista þar sem vartala hefur þegar verið reiknuð
út. Úr númerinu er lesið á eftirfarandi hátt:
9979 ísland
800 Landsbókasafn Islands
00 ISBN handbók notenda
3 Vartala
Notkun ISBNnúmera
ISBN númerið er notað á eina einstaka útgáfu titils og
það má ekki nota aftur jafnvel þó að titill bókar sé ekki
lengur á markaði. Þetta tryggir notanda þá bók sem hann
vill, sama hvaða útgáfu eða tungumál um er að ræða.
ISBN númer á að setja á eftirfarandi gögn:
* prentaðar bækur og bæklinga
* rit í örmyndaformi
* bækur á snældum
verk með blandaðri tækni
42