Bókasafnið - 01.04.1992, Qupperneq 14

þegar hafin. Má þar t.d. nefna bókasöfn margra fram-
haldsskóla og Bókasafn Háskólans á Akureyri en á flest-
um söfnum, sem hafa tölvuvæðst, hafa enn sem komið er
aðeins bókfræðilegar upplýsingar verið færðar í tölvutækt
form. Slíkt gerir reyndar mögulegar efnisleitir eftir flokk-
unartölum og orðum sem koma fyrir í titlum, t.d. með
stýfingu (e. truncation) sem getur aukið leitarheimtur (e.
retrieval).
Með aukinni notkun efnisorða við efnisgreiningu
heimilda má gera ráð fyrir að dragi mjög úr notkun auka-
marktalna (plúsmarktalna). Jafnframt verður ekki þörf
fyrir eins nákvæma flokkun eftir aðalmarktölu og verið
hefur, auk þess sem, a.m.k. í sumum tölvukerfanna, er
ekki rými fyrir mjög langar tölur í svæðinu fyrir mark-
tákn. í einhverjum kerfanna mætti jafnvel skipta löngum
tölum milli svæða (t.d. svæða fyrir fyrsta og annað mark-
tákn) ef kosið er að nota mjög nákvæma flokkun. Efnis-
flokkunin sjálf verður þó að öllum líkindum grófari í
framtíðinni auk þess sem sennilega verður dregið úr notk-
un hjálpartaflna en efnisorð koma væntanlega til með að
leysa þær af hólmi að einhverju leyti (t.d formgreinar og
landstölur). Flokkunin verður þá fyrst og fremst notuð til
að staðsetja bækur og önnur safngögn í hillum og raða
þeim upp í efnisflokka til þess að notendur fái yfirsýn yfir
safnkostinn í hverjum efnisflokki um sig, hvort sem þeir
skoða í hillur eða fletta upp eftir marktáknum í beinlínu-
tengdum (e. on-line) bókasafnskerfum.
Hvað varðar leitarþætti bætir efnisorðagjöf mörgum
leitarmöguleikum við sem nýtast við heimildaleitir. Sér-
staklega á það við um efnisgreiningu fjölefnisrita sem hafa
t.d. að geyma greinasöfn um margvísleg efni (Mynd 1).
Hugsanleg efnisgreining bókarinnar „í mörg horn að líta : handbók atvinnulífsins". Ritstjóri og umsjónar- maður G. Ágúst Pétursson. Rv., Iðntæknistofnun Is- lands, 1991. 208 s. (Bókin hefur að geyma greinasafn)
Hefðbundin flokkun
skv. Dewey-kerfi 658 Stjórnun fyrirtækja
Efnisorð EFTA
skv. EVRÓPUBANDALAGIÐ
Kerfisbundinni FJÁRMÁL
efnisorðaskrá FYRIRTÆKI
(thesaurus) GÆÐASTJÓRNUN
fyrir bókasöfn HÖNNUN
(handrit að IÐNAÐUR
skrá höfundar MARKAÐSMÁL
og Margrétar STJÓRNUN
Loftsdóttur) TÖLVUVÆÐING UTANRÍKISVERSLUN
Mynd 1. Flokkunin veitir einn leitarmöguleika - efnis-
orðagjöfin bætir við 10 möguleikum, hugsanlegt væri að
gefa enn fleiri efnisorð.
I framtíðinni fara heimildaleitir sennilega að mestu
fram með hjálp tölva eftir efnisorðum eða þá með sam-
þættingu leitar eftir flokkstölum og efnisorðum. Það má
geta þess hér að kannanir sem gerðar hafa verið erlendis
benda til þess að leitir eftir flokkstölum og efnisorðum
bæti hvor aðra upp (sbr. t.d. Markey Drabenstott, 1990, s.
179). Er því ráðlegt að halda áfram vissri nákvæmni í
flokkun þó notkun efnisorðanna komi til við efnisgrein-
ingu.
Staðall um gerð kerfisbundinna efnisorðaskráa
í byrjun desember 1991 gaf Staðlaráð íslands hjá Iðn-
tæknistofnun íslands út staðal (ÍST 90) um gerð kerfis-
bundinna efnisorðaskráa undir titlinum Heimildaskrdn-
ing - leidbeiningar um gerð og þróun kerfisbundinna efn-
isorðaskrda d einu tungumdli. Flokkunarnefnd þýddi
staðalinn sem er þýðing á alþjóðlega staðlinum ISO 2788/
1986. Samkvæmt grundvallarreglum staðalsins skal skipta
orðaforða kerfisbundinna efnisorðaskráa (e. thesaurus)
upp í eftirfarandi tvær tegundir:
1) Valorð (e. preferred term), þ.e. heiti sem notuð eru á
samræmdan hátt til að lýsa tilteknu efnisinntaki heim-
ilda.
2) Vikorð (e. non-preferred term), þ.e. samheiti eða sam-
heitaígildi valorða. Vikorð eru ekki notuð til að lýsa
efni heimilda en benda notendum á viðeigandi valorð.
í staðlinum er ennfremur mælt með að í efnisorðaskrám
sé vísað á skyld hugtök sem tengjast efnissviðinu. Þá er og
fjallað um val efnisorða, þ.e. valorðanna, og mælt með
tilteknum verklagsreglum um staðlaða meðferð og nið-
urskipun orðaforðans. Eitt meginmarkmiðið með staðl-
inum er að setja frarn og sýna með dæmum innbyrðis
tengsl efnisorðanna. Samkvæmt staðlinum eru nafnorð
algengustu og heppilegustu efnisorðin og skal í flestum
tilfellum nota heiti í fleirtölu. Heitum er skipað í stigveldi
(víðari heiti, þrengri heiti) eftir því sem við á. Það er fyrst
og fremst stigveldisskipan (e. hierarchy) heita sem að-
greinir efnisorðaskrár frá orðasafni með hefðbundnu
orðabókarsniði. Stigveldisskipanin felur í sér niðurskipan
heita í víðari og þrengri svið, stig fyrir stig eða þrep fyrir
þrep. Heiti í efstu þrepunum (yfirheiti) tákna yfirflokk
eða heild en heiti í lægri þrepum (undirheiti) tákna undir-
flokk eða hluta af heildinni. Þrepin eru mismörg eftir
uppbyggingu hvers flokks eða sviðs.
Samkvæmt staðlinum skal gera tilvísanir eftir þörfum.
Um tvenns konar tilvísanir er að ræða. í fyrsta lagi skal
vísa til þess samheitis sem nota skal, þ.e. til valorðs. í öðru
lagi skal vísa frá sérhæfðum heitum til víðari heita ef
sérhæfðu heitin teljast of þröng miðað við fyrirhugaða
notkun efnisorðaskrárinnar. Mælt er með að rita valorð
með hástöfum en vikorð, þ.e. tilvísanir (frávísanir), aftur á
móti með lágstöfum. Markmiðið með útgáfu staðalsins er
m.a. að skapa grundvöll fyrir staðlaða notkun íslenskra
efnisorða í gagnasöfnum hér á landi og stuðla þannig að
samræmdum vinnubrögðum og samkvæmni við lyklun
sem mun væntanlega hafa í för með sér bætta upplýsinga-
heimt við tölvuvæðingu efnisorða.
Heistu tegundir efnisorðaskráa
Þegar talað er urn efnislyklun er jafnan greint á milli
tveggja meginaðferða eftir því hvort eftirfarandi lyklunar-
mála er notað (sbr. Piternick, 1990, s. 399):
1) Efnisorðaskrár með stöðluðum orðaforða (e. con-
trolled vocabulary). Sá orðaforði sem nota má við
lyklun er fyrirfram ákveðinn og bundinn ákveðnum
hugtökum og reglum um meðferð þeirra.
2) Efnisorðaskrár með frjálsum orðaforða (e. uncon-
14