Morgunblaðið - 27.02.2000, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 2000 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
HORMULEGT SLYS
HIÐ hörmulega slys, sem
varð á Vesturlandsvegi í
fyrrakvöld er eitt mannskæð-
asta umferðarslys, sem orðið
hefur hér á landi. Á sekúndu-
broti breyttist líf fjölda fólks
með óafturkallanlegum hætti.
Þrír karlmenn létu lífið, sjö far-
þegar slösuðust alvarlega og
tugir manna voru fluttir á
sjúkrahús, þar sem þeir fengu
áfallahjálp.
Eiginkonur standa eftir, sem
misstu eiginmenn sína, börn
eru föðurlaus. Þetta er svo
átakanlegur atburður, að engin
orð fá lýst. Skemmtiferð sner-
ist skyndilega upp í eitthvert
sorglegasta slys, sem hér hefur
orðið í langan tíma. Atburðir
sem þessir verða alltaf óskilj-
anlegir og óskýranlegir. Missir
þeirra, sem eiga um sárt að
binda svo mikill, að öðrum er
um megn að skynja.
Það er ástæða til að hafa orð
á því, að viðbrögð hjúkrunar-
fólks, lögreglu og slökkviliðs
sýna að samræmd neyðaráætl-
un þessara aðila skilar sér með
árangursríkum hætti, þegar
svo alvarleg slys ber að hönd-
um. Þarna verður fjöldaslys,
þar sem tugir manna þurfa á
hjálp að halda og sú hjálp var
veitt.
Umferðin á þjóðvegum er
orðin mikil og hraðinn sömu-
leiðis. Öllum, sem aka eftir
þjóðvegum, er ljóst, að það er
ekki lengur viðunandi á löngum
vegarköflum, að ekki skuli vera
um tvær akbrautir að ræða.
Það á ekki sízt við um nágrenni
þéttbýlis, þar sem umferð er
mikil. Töluvert hefur verið rætt
um tvær akreinar á Reykjanes-
braut en þau sömu rök eiga
einnig við um Vesturlandsveg
og Suðurlandsveg. Að þessu er
nauðsynlegt að hyggja í um-
ræðum um vegamál og um-
ferðaröryggi á næstunni.
Morgunblaðið sendir þeim,
sem misstu ástvini sína í þessu
sorglega slysi, innilegar samúð-
arkveðjur.
FRAM-
KVÆMDIR í
UPPNÁMI
SIV Friðleifsdóttir, umhverfís-
ráðherra, hefur með ákvörð-
un sinni um að fella úr gildi úr-
skurð skipulagsstjóra um álver í
Reyðarfirði, sett öll áform um
byggingu álversins og þar með
Fljótsdalsvirkjunar í uppnám, ef
marka má viðbrögð aðila málsins
við ákvörðun ráðherrans.
Geir A. Gunnlaugsson, stjóm-
arformaður Reyðaráls hf., sagði í
samtali við Morgunblaðið í gær
að fara þyrfti í nýtt umhverfismat
og það gæti tekið fimm mánuði,
ef allir frestir væru nýttir. Þetta
þýddi, að ákvörðun um hvort og
hvemig yrði staðið að byggingu
álvers yrði ekki tekin í júní held-
ur einhvem tíma næsta haust.
Friðrik Sophusson, forstjóri
Landsvirkjunar, telur að ákvörð-
un umhverfisráðherra geti haft
þau áhrif að framkvæmdir við
Fljótsdalsvirkjun hefjist ekki í
sumar.
Það er ástæða til að fagna því,
að Siv Friðleifsdóttir hefur ekki
látið pólitísk sjónarmið ráða af-
stöðu sinni heldur hefur ráðherr-
ann tekið efnislega afstöðu til
málsins, þótt hún setji flokk
hennar, Framsóknarflokkinn,
augljóslega í erfiða stöðu. Með
þessari ákvörðun hefur umhverf-
isráðherra einnig breytt mjög
þeirri erfiðu pólitísku stöðu, sem
hún komst í sl. sumar vegna
óheppilegra ummæla um Eyja-
bakkasvæðið og Fljótsdalsvirkj-
un.
En jafnft-amt sýnir ákvörðun
umhverfisráðherra og viðbrögð
forsvarsmanna fyrirhugaðs ál-
vers og virkjunarinnar, að hér
hefur verið farið fram af meira
kappi en forsjá. Um leið sýna um-
mæli Friðriks Sophussonar að nú
gefst tími til að setja virkjunina
sjálfa í lögformlegt umhverfis-
mat. Ur því sem komið er ætti
ríkisstjómin að taka slíka ákvörð-
un enda er hún forsenda þess, að
sæmilegur fríður geti orðið um
hugsanlegar framkvæmdir meðal
landsmanna.
VIÐSKIPTI
GANGITIL
BAKA
Fjármálaeftirlitið
hefur nú fylgt eftir þeirri
hörðu afstöðu sem stofnunin sjálf
og Valgerður Sverrisdóttir, iðn-
aðar- og viðskiptaráðherra, tóku
fyrir nokkrum vikum til brots á
verklagsreglum banka og ann-
arra fjármálafyrirtækja. Þá þeg-
ar mátti greina þá hugsun í yfir-
lýsingum þessara aðila, að til
greina kæmi að umrædd við-
skipti yrðu látin ganga til baka.
I yfirlýsingu frá Fjármálaeftir-
litinu segir m.a.: „Fjármálaeftir-
litið telur eðlilegt að verðbréfa-
kaup, sem fela í sér brot á
verklagsreglum, verði látin
ganga til baka, þar sem því verð-
ur við komið ... Fjármálaeftirlitið
tekur sérstaklega fram, að það
telur óeðlilegt að stjómendur
lánastofnana og fyrirtækja í
verðbréfaþjónustu og þeir sem
bera ábyrgð á framkvæmd verk-
lagsreglna innan þeirra njóti
hagnaðar af þeim viðskiptum,
sem þeir kunna að hafa átt og
ekki samræmist gildandi verk-
lagsreglum.“
Þessi einarða afstaðá Fjár-
málaeftirlitsins, sem viðskipta-
ráðhema veitir bersýnilega öflug-
an stuðning, leiðir til þess, að
traust manna á Fjármálaeftirlit-
inu stóreykst og líkumar á því, að
stofnunin muni framvegis láta
meira að sér kveða, sem eftirlits-
aðili verða þeim mun meiri.
Þetta er afar mikilvægt. Eftir
því sem þróun fjármálamarkað-
arins verður örari er bæði æski-
legt og nauðsynlegt að skýrari
starfsreglur verði settar um
markaðinn, að viðurlögum verði
beitt af fullum þunga, þegar um
brot er að ræða og að markaður-
inn sjálfur geri sér grein fyrir því,
að hann er undir nákvæmu eftir-
liti.
í öðmm löndum er fjármála-
markaðurinn undir ströngu eftir-
liti. I fyrradag mátti sjá í erlend-
um sjónvarpsstöðvum fréttir af
yfirheyrslum þingnefndar í
Bandaríkjunum, yfír forstöðu-
mönnum fjármálafyrirtækja um
ákveðinn þátt verðbréfavið-
skipta, svonefnd dagsviðskipti.
Það er regla en ekki undantekn-
ing, að slíkt eftirlit sé mjög virkt.
Og Gunnlaugur
heldur áfram:
.Athyglin hefur
dregizt að báðum
þessum verkum,
Guernica og Höfuð-
lausn,“ sagði Gunn-
laugur, „vegna þess að þau birta
okkur þetta örlagaríka og ægilega í
mannlífinu, þennan óskapnað. Mig
langaði einu sinni að gera myndir við
Höfuðlausn, þær áttu að vera stórar
og ég byrjaði á einni. Það var undir
vetur og ég vann að myndinni allan
veturinn, en gafst vitanlega upp.
Mér fannst það einhvers konar guð-
last eða móðgun við listina að mála
mynd út af slíku listaverki - það var
líkt því að horfa á bál, ef maður kem-
ur of nálægt brennir maður sig. Mér
finnst síðasta erindi Höfuðlausnar
eitthvað það fallegasta, sem ég hef
lesið í skáldskap. En það fjallar
hvorki um styrjöld né múgmorð:
Bark þengils lof
á þagnar rof;
kannk mála mjöt
of manna sjöt;
ór hlátra ham
hróðr bark
fyr gram;
svá fór þat fram,
at flestr of nam,
þ.e. ég flutti kvæðið, meðan ég
fékk hljóð, ég kann að haga orðum
mínum svo sem við á, þar sem ég er
staddur o.s.frv. „Óttinn er enn mjög
ríkur í okkur,“ sagði Gunnlaugur,
„við hræðumst mest af öllu vamar-
leysi okkar gagnvart sjálfum okkur.
Það er meginkjarni þessara lista-
verka beggja, Höfuðlausnar og
Guernica."
í'fyrsta Ijóðinu, sem hafði veruleg
áhrif á Gunnlaug Scheving, Lág-
nætti Þorsteins Erlingssonar, kem-
ur fyrir heiti eins og njóla, „það hef-
ur mér alltaf þótt fallegt. Skáldin
velja slík orð af því að þau hljóma
vel. En þau voru mér torskilin sem
barni, þó að mér fyndist þau falleg.
Sama má segja um ýmsar kenning-
ar, þær hafa minnt mig á skraut. Eg
hlustaði á þessi ljóð eins og tónlist.
Seinna missti ég áhuga á ljóðum og
hafði ekkert gaman af þeim. En þeg-
ar ég var á Tjarnarlandi í Fljótsdals-
héraði, voru íslendinga sögurnar
mikið lesnar, en lítið til af Ijóðabók-
um. Þá barst mér andlegur hvalreki,
tvær nýjar og fallegar bækur komu
inn á heimilið. Það var Jón frá Nef-
bjamarstöðum, sem kom með þær,
eins og ég hef sagt þér. Þetta vom
kvæðabækur Jónasar Hallgrímsson-
ar og Kristjáns Jónssonar. Fóstri
minn hélt mikið upp á Jónas, en
fóstra mín hafði meira dálæti á
Kristjáni. Mér féllu kvæði Kristjáns
betur, ég held það hafi verið ein-
lægnin í bölsýni hans, sem var mér
að skapi. Þá fór ég aftur að hafa
gaman af ljóðum, en hef alltaf haldið
mest upp á þá ljóðagerð, sem stend-
ur nærri alþýðukveðskap, ég veit
ekki hvers vegna. Og þó, mér hefur
fundizt, að Jónas Hallgrímsson hafi
tekið eitt frá okkrn-: þessa hrjúfu
rödd bóndans, þessa sigggrónu hönd
og saltið í vísu Egils Skallagrímsson-
ar, þjölina og élameitilinn.11
M
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
ÍÐUSTU daga hafa orðið
töluverðar umræður um
árangurstengd launakerfi í
framhaldi af umræðum á
aðalfundi Fjárfestingar-
banka atvinnulífsins hf. um
það launakerfi, sem tekið
hefur verið upp við bank-
ann. Þar er um að ræða launakerfi, sem hefur
skilað starfsmönnum bankans umtalsverðum
kaupauka vegna góðrar afkomu bankans á
síðasta ári. Æðstu stjórnendur bankans hafa
fengið mest í sinn hlut af þeim kaupauka en
allir starfsmenn eitthvað. Jafnframt er ljóst
að hluti kaupaukans er ekki greiddur út held-
ur lagður í áhættusjóð og það fer eftir því
hvemig reksturinn gengur í framtíðinni hvað
útgreiðslan úr þeim sjóði verður mikil og þá
jafnframt hvort hún verður yfirleitt. Launa-
kerfið virkar á báða vegu. Ef illa gengur taka
starfsmenn bankans á sig launalækkun og
raunar tóku þeir á sig einhverja launalækkun
í ugphafi, þegar kerfið var tekið upp.
Árangurstengd launakerfi eru ekki ný af
nálinni hér á Islandi. Svo lengi sem menn
muna hefur árangurstengt launakerfi ríkt í
útgerð, því að hlutaskiptafyrirkomulagið er
ekkert annað en launakerfi, sem tryggir sjó-
mönnum hlutdeild í meiri afla og hærra
afurðaverði en um leið fá þeir ekkert nema
kauptryggingu ef illa gengur. Islenzkir sjó-
menn hafa kynnzt báðum hliðum þessa launa-
kerfis. Stundum hafa þeir haft gífurlegar
telyur. Oft ekkert nema kauptrygginguna.
Árangurstengt launakerfi hefur einnig ver-
ið til staðar í fiskvinnslu í nokkra áratugi. Þar
er um að ræða hið svonefnda bónuskerfi í
frystihúsunum, sem lengi hefur verið umdeilt
en starfsfólk frystihúsanna hefur hins vegar
ekki viljað hverfa frá.
Þótt oft hafi verið rætt um, að æskilegt væri
að taka upp árangurstengt launakerfi í öðrum
atvinnugreinum hefur það ekki verið gert
nema að takmörkuðu leyti fyrr en á þessum
áratug. Lengi hefur legið fyrir, að einhvers
konar kerfi af slíku tagi væri til staðar í verð-
bréfafyrirtækjunum, sem hafa blómstrað á
þessum áratug og að verðbréfamiðlarar nytu
þess í kaupauka, þegar vel gengi hjá þeim.
Fyrii' nokkrum misserum urðu noklu-ar um-
ræður um það, að þetta kaupaukakerfi í verð-
bréfafyrirtækjunum mundi verða til þess að
þrýsta upp launakjörum í öðrum fjármálafyr-
irtækjum vegna þess að starfsmenn þeirra
mundu ekki sætta sig við verri kjör heldur en
tíðkuðust hjá áþekkum fyrirtækjum á fjár-
málamarkaðnum.
Árangurstengt launakerfi hefur líka verið
að ryðja sér til rúms í tölvu- og fjarskiptageir-
anum. Morgunblaðinu er ekki kunnugt um,
hvort það tengist beint afkomu fyrirtækjanna
en hins vegar er ljóst, að starfsmenn slíkra
fyrirtækja eru margir ráðnir á þeim kjörum,
að þeir eignast kauprétt á hlutabréfum í við-
komandi fyrirtækjum á ákveðnu gengi. Með
þeim hætti er tryggt að þeir njóta afraksturs
af velgengni fyrirtækjanna og sá afrakstur er
í sumum tilvikum ekki lítill. Benda má á sem
dæmi um verðmat á þessum nýju fyrirtækj-
um, að gengi í hlutabréfum í Íslandssíma er
um þessar mundir talið vera á bilinu 16-20.
Talið er að a.m.k. einhver hluti starfsmanna
íslenzkrar erfðagreiningar hf. hafi verið ráð-
inn á kjörum, sem fólu í sér kauprétt á hluta-
bréfum í fyrirtækinu. Miðað við gengi þeirra
bréfa er ljóst, að ávinningur þeirra er um-
talsverður a.m.k. á pappímum. Og fyrir þá,
sem kunna að hafa selt bréf sín, er hann
áþreifanlegur.
Þannig geta árangurstengd launakerfi ver-
ið með ýmsum hætti. Þau geta verið þannig
upp byggð, að inn í launakjör starfsmanna sé
byggð tenging við afkomu fyrirtækisins.
Starfsmaðurinn njóti þess ef vel gengur en
hann nýtur einskis umfram föst laun eða verð-
ur jafnvel að taka á sig launalækkun, ef illa
gengur. Þau geta líka byggzt á kauprétti á
hlutabréfum, sem starfsmaður ræður, hvort
hann nýtir sér eða ekki. Og þau geta verið
sambland af hvoru tveggju.
Árangurstengd
launakerfi eru al-
þekkt í öðrum löndum
og þá ekki sízt í
Bandaríkjunum. Raunar hafa þau hvergi náð
því stigi, sem þau eru á þar. Tugmilljónir
bandarískra launþega hafa notið góðs af þess-
um kerfum en æðstu stjómendur fyrirtækj-
anna þó mest. Það má segja, að það sé árviss
viðburður í Bandaríkjunum, að deilur hefjist
Reynsla ann-
arra þjóða
opinberlega um það, hvort yfirleitt séu nokk-
ur rök fyrir því að greiða þær gífurlegu upp-
hæðir í kaupauka, sem þekkjast í bandarísk-
um fyrirtækjum. Hvað eftir annað er því
haldið fram í bandarískum fjölmiðlum, að í
sumum tilvikum séu þær upphæðir slíkar, að
ekki sé hægt að nota önnur orð um en að þær
séu „ruddalegar" eða „viðbjóðslegar“, sem
era þýðingar Ensk-íslenzku orðabókarinnar á
enska orðinu „obscene“, sem oft er notað af
þessu tilefni.
Seinni árin hefur forstjóri Disney-fyrirtæk-
isins, maður að nafni Michael Eisner, verið
einna mest í sviðsljósinu vegna hárra kaup-
auka. I mörg undanfarin ár hefur mikill upp-
gangur verið hjá Disney en síðustu misseri
hefur það snúizt við og fyrir nokkra var skýrt
frá því í Bandaríkjunum, að Eisner hefði eng-
an kaupauka fengið eða mundi ekki fá að
þessu sinni vegna lélegrar afkomu fyrirtækis-
ins.
Það hefur aldrei fengizt nein niðurstaða í
þessar umræður vestan hafs enda eru hlut-
hafai' viðkomandi fyrirtækja einu dómararnir
í þeim efnum og þá fyrst og fremst ráðandi
hluthafar. Litlu hluthafamir geta látið í sér
heyra á aðalfundum en þeir hafa engin áhrif á
þá samninga, sem stjórnir viðkomandi fyrir-
tækja gera við forstjóra þeirra.
Bandaríska kerfið hefur ekki ríkt í Evrópu
nema þá helzt í Bretlandi og þar hafa upp-
hæðirnar ekki verið jafnstjarnfræðilegar og í
Bandaríkjunum. Hins vegar hafa verið vax-
andi umræður í Evrópulöndum um þann mun,
sem er á launakjöram bandarískra stjórnenda
og hinna evrópsku. Ástæðan er einföld. Al-
þjóðavæðingin hefur leitt til sameiningar fyr-
irtækja, sem leiðir svo aftur til árekstra á milli
tveggja „menningarheima“ í þessum efnum.
Skýrasta dæmið um þetta er þýzk-banda-
ríska fyrirtækið DaimlerChi*ysler. Það varð
til með sameiningu þýzka fyrirtækisins
Daimler Benz sem er þekktast fyrir að fram-
leiða Mercedes Benz bifreiðar og bandarísku
bflasmiðjunnar Chrysler. Við sameiningu fyr-
irtækisins vora um skeið tveir aðalforstjórar
við störf. Annar þeirra þýzkur, Schremper að
nafni, en hinn bandarískur, Robert Easton.
Hinn síðarnefndi hefur nú tilkynnt að hann
muni láta af störfum.
Þótt sameining fyrirtækjanna hafi í raun
byggzt á því, að þýzka fyrirtækið yfirtók það
bandaríska var bandaríski aðalforstjórinn á
margfalt hærrri launum en sá þýzki, alla vega
í upphafi, og það sama átti við stjórnendur
beggja vegna Atlantshafsins, hinir banda-
rísku vora á margfalt betri launakjöram en
þeir þýzku, einfaldlega vegna þess, að launa-
kjör af því tagi, sem tíðkast í bandarískum
fyrirtækjum hafa verið óþekkt í Þýzkalandi.
Á meginlandi Evrópu spyrja menn sig hins
vegar þeirrar spurningar, hversu lengi
evrópsk fyrirtæki geti keppt við þau banda-
rísku um bezta og hæfileikaríkasta fólkið ef
svo mikill munur sé á launakjöram. Alþjóða-
væðingin hljóti að kalla á, að evrópsk fyrir-
tæki nálgist þau bandarísku í þessum efnum.
Er árang-
urstengt
launakerfi
eftirsóknar-
vert?
Meginspurningin
er kannski sú, hvort
árangurstengt launa-
kerfi, sem grandvall-
arstefna í launamál-
um, sé æskilegt.
Svarið við þeirri
spumingu hlýtur að
vera einfalt frá sjónarhóli launþega. Þeir
svara áreiðanlega flestir á þann veg, að frá
þeirra sjónarmiði séð væri æskilegt og eftir-
sóknarvert, að launakjör þeirra tengdust af-
komu fyrirtækjanna. Og vafalaust mundu
flestir launþegar svara því til nú, að þeir teldu
blöndu af afkomutengdum launakjöram og
kauprétti á hlutabréfum hið æskilega kerfi.
Það má ganga út frá því sem vísu, að svar
langflestra launþega yrði á þennan veg í dag, í
hinu mikla góðæri, sem nú ríkir. En það er
ekki jafnvíst að svarið hefði orðið á þennan
veg fyrir 10 áram, þegar við sigldum niður í
mikinn öldudal. Hefðu launþegar almennt
verið tilbúnir til að taka á sig veralega launa-
lækkun á þeim tíma? Hefðu þeir haft áhuga á
að leggja fé í hlutabréfakaup við þær aðstæð-
ur?
Óhætt er að fullyrða, að afkomutengd
launakjör og launakjör, sem að hluta byggð-
ust á kauprétti hlutabréfa, hefðu ekki verið
talin jafneftirsóknarverð þá, eins og þau era
talin nú. Á hinn bóginn var reynsla launþega
þá auðvitað sú, að launakjör þeirra versnuðu
mjög vegna efnahagsástandsins. Og þeir sem
Laugardagur 26. febrúar.
Morgunblaðið/Kristinn
Loðnulöndun á Eskifiröi.
á þeim tíma bjuggu við árangurstengt launa-
kerfi, eins og t.d. sjómenn, kynntust því ræki-
lega hvaða áhrif það hafði á lífskjör þeirra,
þegar þorskstofninn hrandi og þorskveiðam-
ar þar með.
Þeir, sem hafa reynslu af þeim sveiflum,
sem einkenna íslenzkt efnahagslíf, mundu
vafalaust svara því til, að þegar upp væri stað-
ið væri það eftirsóknarvert fyrir þá og laun-
þega almennt að launakerfi landsmanna væri
árangurstengt í miklu ríkari mæli en nú er.
En er það eftirsóknarvert fyrir atvinnu-
reksturinn? Ekki fer á milli mála, að þau fyr-
irtæki í nýjum greinum, þ.e. á fjármálamark-
aði, tölvu- og fjarskiptamarkaði, sem hafa
verið að byggja upp slík launakerfi, hljóta að
telja þau eftirsóknarverð fyrir sig. Það er t.d.
ljóst, að þessi fyrirtæki era að keppa um beztu
starfsmennina með því að bjóða þeim slík
kjör.
En það er ekki þar með sagt, að atvinnu-
rekendur í eldri atvinnugreinum séu jafn-
hrifnir af þessu kerfi. Á síðustu áram hafa
talsmenn útgerðarmanna hvað eftir annað
lýst óánægju með hlutaskiptakerfið og fjallað
um nauðsyn þess að afnema það með ein-
hverjum hætti. Ganga má út frá því sem vísu,
að það sé vonlaus barátta vegna þess, að sjó-
menn muni einfaldlega aldrei falla frá því. Það
sé ekki bara innbyggt í sálarlíf sjómanna
heldur og líka í íslenzka þjóðarsál. Og hafa þó
sjómenn reynslu af báðum hliðum hluta-
skiptakerfisins.
Það má líka telja líklegt, að forsvarsmönn-
um margra fyrirtækja í hefðbundnum at-
vinnugreinum mundi ekki lítast á blikuna, ef
starfsmenn þeirra krefðust árangurstengdra
launakjara.
Þó yrði það að teljast mikil skammsýni og
gamaldags viðhorf. Það hlýtur að vera fyrir-
tækjunum í hag að starfsmenn þeirra almennt
telji sjálfum sér til framdráttar, að rekstur
fyrirtækjanna gangi vel og jafnframt að það
mundi auðvelda siglingu fyrirtækjanna í djúp-
um öldudal efnahagslífsins, þegar þannig
stæði á.
Rökin fyrir árangurstengdu launakeríl eru
þegar á heildina er litið áreiðanlega sterkari
en þau, sem færa má fram gegn þeim. Þar að
auki ætti að vera tiltölulega einfalt að byggja
þessi launakerfi upp á þann hátt, að þeir
starfsmenn einir, sem áhuga hefðu á þátttöku
í þeim væru aðilai' að slíku kerfi og nytu þá
velgengni fyrirtækjanna, þegar það á við en
tækju á sig skellinn fyrir sitt leyti, þegar erf-
iðlega gengi. Aðrir starfsmenn mundu þá
hvorki njóta betri tíðar né taka á sig hluta af
tapinu, ef svo bæri undir.
Umræðurnar nú
eru ekki hinar fyrstu
um þetta efni hér á
- íslandi. Þær hafa oft
kerfi farið fram áður en
í íslenzku kannski setti Eyjólfur
tiíjvítri Konráð Jónsson, fyrr-
navlgl um ritstjóri Morgun-
blaðsins og alþingismaður, þær í skipulagt
samhengi í fyrsta sinn fyrir tæpum fjörutíu
áram með útgáfu bókar sinnar Álþýða og at-
hafnalíf. I fonnálsorðum þeirrar bókar sagði
Eyjólfur Konráð:
„En ástæðan til þess að ég hef ráðizt í að
rita bók þessa um almenningshlutafélög, er
sú, að uggvænlega horfir í íslenzkum atvinnu-
málum af alkunnum ástæðum og að brýna
nauðsyn ber til að efla mjög atvinnulífið til að
forðast stóráföll og byggja upp þá framtíð,
sem við, sem nú eram á bezta starfsaldri, ætl-
um eftirkomendum okkar. Og sannfærður er
ég um, að heilbrigt og traust athafnalíf verður
aðeins tryggt með samstilltu átaki margra
manna. Það er ekki um aðra leið að ræða en
stofnun og starfrækslu margra opinna hluta-
félaga í eigu íslenzkrar alþýðu ... mergurinn
málsins er sá, að íslenzka þjóðin vill ekki, að
örfáir auðmenn ráði yfir öllum hennar at-
vinnurekstri... hins vegar er fjármagn til í
höndum fjöldans. Ef það er virkjað með sam-
eiginlegu átaki í atvinnurekstri, má lyfta
Grettistaki.“
I einum kafla bókarinnar fjallar Eyjólfur
Konráð um þátttöku starfsmanna í hlutafé-
lögum og segir:
„Hér á landi urðu fyrir alllöngu talsverðar
umræður um svonefnt „arðskipta- og hlut-
deildarfyrirkomulag" án þess þó að af fram-
kvæmdum yrði að nokkra marki að minnsta
kosti. Hins vegar hafa ýmsar þessar kenning-
ar verið reyndar víða í Evrópulöndum og
stundum gefizt sæmilega en þó ekki náð al-
mennri útbreiðslu ... Deilt hefur verið um,
hvort æskilegt væri, að starfsmenn almenn-
ingshlutafélaga ættu þar veralega hlutdeild.
Þeir sem styðja slíka þróun benda á, að áhugi
starfsmanna mundi aukast, ef þeir ynnu í
senn í þágu félagsins og eigin hagsmuna. Hin-
ir telja, að óheppilegt sé í stóram félögum, að
starfsmennirnir hafi þar mikil ráð. Þeir muni
fyrst og fremst hugsa um starfsaðstöðu sína
og launakjör og hafa áhrif í þá átt að torvelda
hagkvæmustu stjóm félagsins... Þegar
Árangurs-
tengt launa-
Volkswagen-verksmiðjumar vora gerðar að
almenningshlutafélagi var öllum starfsmönn-
um gefin hlutdeild í félaginu og reynt að örva
þá til að kaupa hlutabréf að auki. Var þá talið
mikils um vert að starfsmennirnir yrðu allir
hluthafar. Líklegt er að þróunin verði sú, að
hlutabréfaeign starfsmanna í hinum ýmsu fé-
lögum verði talsverð, ef bréf era boðin út á al-
mennum markaði, einfaldlega vegna þess að
starfsmennimir muni fremur kaupa hlutabréf
í félögum, sem þeim þykir vænt um, starfa hjá
og hafa traust á.“
Þessi skrif Eyjólfs Konráðs endurspegla
þær umræður, sem fram fóra um þessi mál
fyrir fjóram áratugum og sýna að sitt sýndist
hverjum. Tæpri hálfri öld síðar era þessar
hugmyndir orðnar að veraleika en nú er
spurt, hvort sá veraleiki sé orðinn óhóflegur.
Návígið á Islandi veldur því, að það er bæði
nauðsynlegt og æskilegt að breytingar á
launakerfí þjóðarinnar í þessa átt verði innan
skynsamlegra og hóflegra marka. Það á ekki
bara við vegna hinnar sérstöku þjóðfélags-
gerðar okkai' heldur er það líka skynsamleg
viðskiptastefna af hálfu fyrirtækjanna sjálfra
og staifsmanna þeirra.
Langflestir íslendingar hafa borið mikla
virðingu fyrir skipstjóram á fiskiskipum, sem
reynzt hafa miklar aflaklær, og talið það fagn-
aðarefni, þegar þeir hinir sömu hafa borið
mikið úr býtum. Ohætt er að fullyrða, að þjóð-
in hefur ekki séð ofsjónum yfir því, þegar
skipstjórarnir hafa fengið mikið í sinn hlut.
Það er hins vegar til marks um, að þanþoli
þjóðarinnar era takmörk sett að jafnvel gagn-
vart þessum mönnum hefur bryddað á vissri
gagnrýni á seinni árum og þá ekki sízt vegna
þess mikla launamunar sem er á milli sjó-
manna og fólks, sem starfar í fiskvinnslu í
landi.
Hvað sem því líður má ganga út frá því sem
vísu, að árangurstengt launakerfi, sem bæði
byggist á afkomutengingu launa og kauprétti
hlutabréfa eigi eftir að breiðast út. Fyrirtæki í
hefðbundnum atvinnugreinum geta ekki stað-
izt samkeppni við fyrirtæki í nýjum greinum
nema fylgja þessari þróun eftir. í grundvall-
aratriðum er árangurstengt launakerfi laun-
þegum til hagsbóta. Líkurnar á því að þeir
eignist með því meiri hlutdeild í hagnaði fyrir-
tækjanna, sem þeir vinna hjá eru yfirgnæf-
andi. Þess vegna ættu árangurstengd launa-
keifi að vera baráttumál launþegafélaga og
líklegra en hitt að áherzla vinnuveitenda verði
sú, að halda þeirri þróun innan ákveðinna
marka.
Meginspumingin
er kannski sú,
hvort árangurs-
tengt launakerfi,
sem grundvallar-
stefna í launamál-
um, sé æskilegt.
Svarið við þeirri
spurningu hlýtur
að vera einfalt frá
sjónarhóli laun-
þega. Þeir svara
áreiðanlega flestir
á þann veg, að frá
þeirra sjónarmiði
séð væri æskilegt
og eftirsóknar-
vert, að launakjör
þeirra tengdust
afkomu fyrirtækj-
anna. Og vafalaust
mundu flestir
launþegar svara
því til nú, að þeir
teldu blöndu af af-
komutengdum
launakjörum og
kauprétti á hluta-
bréfum hið æski-
lega kerfi.
+