Morgunblaðið - 27.02.2000, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Þorkell
Árni Einarsson með græna kúluskítsgæludýrið sem honum var fært á hátiðinni í Japan.
Kúluskíturinn
hefur að-
dráttarafl
Ljósmyndir/Ami Einarsson
I lok Marimohátiðarinnar í Japan heldur höfðinginn við hátiðlega at-
höfn á eintrjánungi út á vatnið til að skila hinum dýrmæta kúluskít.
í aðeins tveimur vötnum sitt hvorum
megin á hnettinum fínnst grænþörungurínn
kúluskítur í stórum kúlum, í Japan í Akan-
vatni og á Islandi í Mývatni, þar sem hann
er ein undirstaða lífríkisins. Frá 1921 er
hann í Japan „sérstök náttúrugersemi“
og stranglega friðaður. Dr. Arni Einarsson
líffræðingur kynntist í Japan, hvernig heilt
hérað lifír á aðdráttarafli þessarar gersemi
er dregur að yfir hálfa milljón gesta
og stendur undir mikilli kúluskítshátíð
______og ferðamannaframleiðslu. Elín_____
Pálmadóttir fékk um það að heyra.
Úti í vatninu er eyja með fræðasetri þar sem fólk getur skoðað kúluskít-
inn í búri eða gegnum kapal í bcinni útsendingu frá vatnsbotninum.
ÓTT dr. Ámi Einarsson,
forstöðumaður Náttúru-
rannsóknastöðvarinnar við
Mývatn, þekki vel til
grænþörungsins Cladophora aega-
gropila, sem þekur stór botnsvæði í
vatninu, eru þessar grænu kúlur ekki
jafn landsfrægar á Islandi og í Jap-
an, þar sem hver maður á götu í
Kyoto reyndist þeklqa marimo, eins
og þessi þörungur heitir þar í landi. í
heimsókn sinni þangað í október sl.
hafði hann veðjað við plöntulífeðlis-
fræðinginn og sérfræðinginn um
grænþörunga þar, dr. Isamu Wak-
ana. Japaninn sagði 90% Japana
þekkja þennan sérstæða þörung, en
Árni giskaði á 60%. Sem fyrr segir
urðu svörin í óformlegri könnun á
slíkri þekkingu ókunnugra á götu í
Kyoto 100% jákvæð. Vildi fólk meira
að segja fræðast meira af þeim þegar
það vissi að þama fæm sérfræðingar
um kúluskít frá einu vötnunum sem
fóstra stóra kúluafbrigðið. Er stór-
borgin Kyoto þó langt frá norðlægu
eyjunni Hokkaido, þar sem þessi
sjaldgæfi kúluskítur nær að vaxa upp
í þessar stóru kúlur. Eini staðurinn
sem það gerist fyrir utan Mývatn.
En fræðumst íyrst hjá Áma ofur-
lítið um kúluskítinn sem tekur á ís-
landi nafn af því að þessir smágerðu
grænu hnoðrar á reki í vatninu vildu
setjast í netin hjá bændum, en í aug-
um þeirra er flest sem kemur í netin
og ekki er silungur einfaldlega skít-
ur. Leifar kúluskíts hafa fundist í
setlögum í Mývatni, jafnvel þeim
sem fyrst mynduðust eftir að vatnið
varð til fyrir 2.300 árum. Hefur verið
hægt að fá um þetta vitneskju úr bor-
kjömum. En það var ekki fyrr en á
16.-17. öld sem blómatími kúluskíts-
ins hófst, er vatnið var orðið hæfilega
grunnt til að nægileg birta bærist á
botninn. Segir Arni að þess sjáist
merki að sumar vinsælustu átuteg-
undir vatnsins hafi þá aukist til
muna. Nú þekur kúluskítur stór
svæði í vatninu og er frumframleið-
andi og afar þýðingarmikill hlekkur í
lífsamfélaginu. Kúluskítsteppi á
botninum er undirlag fyrir kísilþör-
unga og er aðalbúsvæði vinsælla átu-
tegunda sem em einkennandi fyrir
Mývatn, m.a. ákveðinna mýfluguteg-
unda og krabbadýra. Þá gegnir kúlu-
skíturinn hlutverki í súrefnisbúskap
vatnsins og loks má nefna að kúlu-
skítur, þ.e. hið smágerða vaxtarform
hans, er eftirsótt fæða andategunda
og álfta. Kafendumar ná sjálfar í
þessa litlu lausu hnoðra og allt sem í
þeim er, sem liggur eins og laust
kusk á botninum og buslendurnar
sitja um þá þegar þá rekur á fjörur.
En kúluskíturinn á sér fleiri vaxtar-
form. Sá smágerði er hárfínir þör-
ungaþræðir, hver um sig ein fruma
að þykkt, sem greinast út frá miðju
og kvíslast þannig að plantan mynd-
ar flókinn vef. Þessi vefur er kær-
komið undirlag fyrir kísilþömnga
sem vaxa í miklum mæli í Mývatni,
auk þess sem lífrænar setagnir safn-
ast í þömngavefinn. Slíkur kúluskít-
ur finnst á þó nokkmm stöðum í
heiminum, fyrst og fremst í Evrópu
og Austur-Ásíu á steinum eins og
mosi og verður eins og breiða á botn-
inum. Það afbrigði er í Mývatni. Get-
ur kúluskítur einnig vaxið í Þing-
vallavatni.
En aðeins í tveimur vötnum í
heiminum, á íslandi og í Japan, nær
kúluskíturinn að vaxa upp í hinar
sérstæðu stóra kúlur. Annars staðar
virðast þær vera horfnar. Og í þess-
ari grein höldum við okkur við þær
og hvernig Japanir hafa kunnað að
nýta aðdráttarafl þeirra fyrir ferða-
menn, eins og komið verður að síðar.
Ámi útskýrir að grænþörangur-
inn kúluskítur hafl þrjú vaxtarform.
í fyrsta lagi em það þessir lausu
hnoðrar, eins og ló á stærð við fing-
umögl, sem leggjast saman ef þeir
era teknir upp, í öðra lagi er kúlu-
skítur sem vex á neðri hlið steina líkt
og mosi og þriðja vaxtarformið era
þessar kúlur, 10-15 cm í þvermál og
þéttar í sér, þannig að þær halda lag-
inu þótt þær séu teknar upp úr vatn-
inu. Fer eftir áram hve miídð er um
þetta í Mývatni. Það sem helst er í
samkeppni við kúluskítinn er hið
svokallaða leirlos, svifþörangar í
vatninu sem skyggja á birtuna og
draga úr sólarljósinu við botninn.
Þegar mikið er af þessu plöntusvifi,
dregur úr framleiðslu kúluskíts. Að
þessu era áraskipti, en kúluskíturinn
á góða daga þegar vatnið er tært.
Hann er sérstaklega aðlagaður
daufri birtu og getur vaxið dýpra en
flestar plöntur, en er samt háður
birtunni eins og aðrar plöntur.
Það var ekki fyrr en 1982 að rann-
sóknamenn við Mývatn áttuðu sig á
að stóra kúlumar, sem ekki virðast
reka upp þótt þær hafi enga festu við
botninn, era þarna í flekkjum. Menn
vissu að þær voru til en datt ekki í
hug að það væri í svona flekkjum þar
sem kúlurnar liggja hlið við hlið. Síð-
an hefur verið reynt að fylgjast með
þessu og teknar loftmyndir þegar
vatnið er tært.
Daglegar kúluskítsfréttir
til Japans
Svo gerðist það í fyrrasumar að
hingað kom óvænt japanskur plöntu-
lífeðlisfræðingur, dr. Isamu Wakana.
Hann hefur stundað rannsóknir á
þessu í Japan í mörg ár, aðallega við
Akanvatn á Hokkaido þar sem hann
hefur m.a. rannsóknastofu. Hann
gefur út metnaðarfullt tímarit um
rannsóknir á kúluskít, sem heitir
Marimo Research. Náttúrarann-
sóknastöðin er með heimasíður um
Mývatn á vefnum og þar hafði Isamu
séð að þessar stóra kúluskítskúlur
væra til í vatninu. Hingað hafði hann
með sér allan útbúnað til að kafa og
gera athuganir á þessu. Á hæla hans
kom svo blaðamaður frá Lundúna-
skrifstofu japanska stórblaðsins As-
ahi Shimbun í Tókýó. Hann sendi
fréttir heim jafnóðum og blaðið birti
forsíðumynd af þeim Isamu og Har-
aldi Ingvasyni líffræðingi, sem Árni
hafði fengið til að koma honum til
halds og trausts við rannsóknir í
Mývatni þar sem hann er kafari.
„Hann kom okkur algerlega í opna
skjöldu," segir Ami, sem ekki kvaðst
hafa vitað að þessar stóra kúlur væra
til í Japan. En nú vísaði Japaninn
honum á sínar vefsíður um kúluskít-
inn í Japan. „Við urðum því báðir
jafnhissa. Það kom í ljós að við höfum
verið að velta fyrir okkur sömu hlut-
unum og báðir tekið þátt í að þróa
kúluskítinn sem ferðamálaefni. Við
Mývatn höfðum við sett upp gestast-
ofu fyrir Náttúraverndarráð í skól-
anum í Reykjahlíð, þar sem kúluskít-
urinn er eitt af aðalatriðunum. Má
sjá hann þar í stóra keri, þar sem fólk
getur komið, lyft honum upp úr vatn-
inu, skoðað hann og þreifað á honum.
Síðan höfðum við kúluskítskarl sem
leiðir sýninguna á öllum leiðbein-
ingaspjöldum og bendir á áhuga-
verða hluti.“ Þennan karl teiknaði
Sigríður Ásta dóttir Árna, sem var að
læra myndlist. Mörg þúsund manns
koma árlega í þessa gestastofu og
kúluskíturinn hefur vakið talsverða
athygli. Ekki síst hjá þeim Mývetn-
ingum sem ekki þekktu hann fyrir.
Kúluskíturinn er ekki friðaður hér,
en aðspurður kveður Árni ástæðu til
að gera það. Eins og við sjáum þetta
núna sé það næstum borðliggjandi.
Lýst sérstök náttúrugersemi
í framhaldi af heimsókninni bauð
japanski kúluskítssérfræðingurinn
Arna Einarssyni í október sl. á hina
árlegu kúluskítshátíð við Akanvatn á
Hokkaido, þar sem hann m.a. flutti
fyrirlestra. Raunar líka víðar í Jap-
an. M.a. flutti hann fyrirlestur um
ísland og kúluskítinn í 200 manna sal
við háskólann í Sapporo og þótti dá-
lítið heimilislegt þegar fyrsta spum-
ingin eftir þennan hátíðlega fyrir-
lestur, sem var eins og alltaf túlkaður