Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 57

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
57
STÆKKAÐ
. SVÆÐI
— Ég var fyrst einn vetur á lýð-
háskóla og síðan fjóra vetur á
kennaraskólanum. Á sumrin fór ég
heim til Ormsö og vann í búskapn-
um hjá foreldrum mínum. Áður en
námið hófst varð ég að skuldbinda
mig til þess að sækja ekki um vinnu
í Svíþjóð að því loknu. Mér líkaði
mjög vel í Svíþjóð og þar lærði ég
ríkissænskuna sem ég síðan notaði
í kennslunni.
1929 sneri Anders Lindström
alfarinn heim til Eistlands, kenndi
sem stundakennari einn vetur og
varð síðan að gegna herskyldu í
eistneska hernum sem liðþjálfi í
sérstakri deild Svíanna. Að her-
skyldunni lokinni kenndi hann einn
vetur sem eins konar lærlingur við
lýðháskólann í Birkas á Nuckö.
— í Birkas voru kennarar ltka
frá Svíþjóð og Finnlandi og nem-
endur voru úr öllum sænskum
byggðarlögum. Ég man sérstaklega
Unga kynslóðin
vissi ekki að hér bjó
sænskumælandi fólk
Rætt við aldraðan Svía sem enn býr í Eistlandi
— Ég fæddist sem þegn Rúss-
landskeisara, varð svo ríkisborgari
f eistneska lýðveldinu og seinna í
Sovétríkjunum. Þó hef ég alltaf
verið og mun alltaf verða Svíi.
Sá sem þetta segir er Anders
Lindström, fyrrum kennari í Tall-
inn, eða Reval eins og gamla
sænska nafnið hljóðar, höfuðborg
Eistlands. Hann er einn þeirra
Eistlandssvía sem kallaðir voru í
Rauða herinn og var því úti á víg-
vellinum þegar fjölskylda, ættingjar
og vinir flúðu átthagana í stríðslok.
Nú er hann einn af örfáum Svíum
sem enn eru á lífi í Eistlandi.
Fyrsti fundur okkar er fýrir
framan risahótelið Viru rétt hjá
gömlu borginni í Tallinn. Hann
birtist mér lágvaxinn maður, geng-
ur hröðum skrefum þrátt fyrir háan
aldur og ávaipar mig strax á móð-
urmáli sínu eins og ekkert sé sjálf-
sagðara. Þó hefur eistneska og að
nokkru leyti rússneska, verið dag-
legt mál hans í 45 ár. Ég er ekki
lengi að átta mig á að hér er merki-
legur maður á ferð með sérstaka
lífsreynslu að baki og lifandi gáfu
til að segja frá henni.
Anders Lindström fæddist fyrir
78 árum í þorpinu Fallama á Ormsö
(á eistnesku Vormsi) sem ásamt
skaganum Nuckö var miðdepill
sænsku byggðarinnar í Eistlandi. Á
Ormsö bjuggu fyrir heimsstytjöld-
ina síðari um 90% sænskumælandi
Eistlendingar. Nafnið skýrðu eyjar-
skeggjar á þessa leið, segir Anders
Lindström.
— Svo var sagt að Ormur hefði
verið íslenskur víkingur, risavaxinn
og grimmur og hefði hann haft
þessa eyja sem bækistöð fyrir ráns-
ferðir sínar. 1964 var uppgröftur í
gamla kirkjugarðinum og fannst
þar m.a. hluti af mikilli beinagrind,
lærbein minnir mig. Gamlir karlar
á eyjunni báru það saman við sína
eigin leggi, sem voru miklu minni.
Menn voru því á einu máli um að
þetta hefði verið af Ormi gamla.
Nú, þetta er sjálfsagt bara þjóð-
saga. Þó var hér mikil umferð á
víkingaöld og því ekki ólíklegt að
íslendingar hafi komið hingað.
Eistneskra ömefna er líka getið í
íslenskum fornsögum.
Þegar Anders Lindström byrjaði
í bamaskóla var Eistland ennþá
hluti Rússlands.
— Við stóðum teinréttir í skóla-
Heimsstyrjöldin síðari
gjörbreytti Iffi
Eistlandssvía. Anders
Lindström er einn
þeirra sem varð eftir í
Eistlandi.
stofnunum og sungum „Guð blessi
keisarann". Á rússnesku auðvitað.
Kennslukonan mín fýrstu árin talaði
ekkert nema rússnesku og eistn-
esku, en við nemendumir kunnum
hvorugt málið. í hinum bekknum
var aftur á móti sænskumælandi
kennari og var hann stundum sóttur
til að útskýra hluti fyrir okkur.
Eistnesku lærði ég ekki fyrr en í
menntaskólanum í Hapsal. Þá var
öll kennsla þar á eistnesku. Sænski
menntaskólinn í Hapsal tók ekki til
starfa fyrr en 1931. Á þessum ámm
var að hefjast tilraunastarfsemi
með eistneskt útvarp einmitt í
Hapsal. Fyrsta útsendingin hófst á
söng menntaskólakórsins og ég hef
alltaf verið svolítið hreykinn af því
að hafa verið með í henni.
Eftir stofnun eistneska lýðveldis-
ins 1918 urðu samskipti Eistlands-
svía við frænduma í Svíþjóð og
Finnlandi æ meiri. T.d. var ungum
Eistlandssvíum gefinn kostur á
ókeypis skólavist við kennaraskóla.
Anders Lindström var einn þeirra
og fór hann til Karlstad í SvSþjóð.
eftir manni frá Dagö sem vildi koma
syni sínum í skólann. Á Dagö var
þá örfátt sænskumælandi manna
en margir vom af sænsku bergi
brotnir og vom hreyknir af því.
Þannig var um þennan mann. Hann
sagði: „Ég tala ekki sænsku en er
sænskur fyrir það. Því vil ég að
sonur minn læri sænsku." Þessi
piltur var í Birkas þann vetur og
lærði sænskuna vel. Hann er reynd-
ar orðinn háttsettur embættismað-
ur í flokknum hér nú.
— Ég var bara ráðinn til eins
árs í Birkas og varð því að leita
mér að annarri vinnu. í þann tíð
kusu þorpsbúar kennara og eins og
skiljanlegt er var oft erfitt fyrir
ungan, óþekktan kennara að ná
kosningu. Ég reyndi, ekki vongóð-
ur, fyrst í þorpi sem heitir Korkis,
innst í Rágö-víkinni, hjólaði þangað
og skilaði umsókn og gögnum. Fá-
einum dögum síðar kom ég á
hreppsskrifstofuna til að sækja
skjölin. Þá varð stúlkan forviða: „Áf
hvetju viljið þér fá þau aftur? Þér
em kjörinn. Viljið þér ekki stöð-
una?“
í Korkis var Anders Lindström í
níu ár og undi sér vel sem eini
kennarinn á staðnum. Korkis var á
útjaðri sænskrar byggðar, allsstað-
ar I kring var töluð eistneska.
Sambúðin við eistneskumælandi
nágrannanna var yfírleitt hin besta,
þó heyrðist frá Tallinn stundum á
flórða áratugnum miður skemmti-
legur áróður á móti skólum minni-
hlutahópanna. Var því tvísýnt um
framtíð skólans.
— Einn dag birtist öllum að óvör-
um svartur lúxusbíll í Korkis og
stoppaði fyrir utan skólahliðið. Bílar
vom ekki hversdagssjón í Korkis í
þá daga og bíll af þessu tagi hafði
varla sést. Hér vora á ferðinni hátt-
settir menn frá menntamálaráðu-
neytinu í Reval til þess að kanna
hvort kennsluskránni væri fylgt í
þessum litla sænska skóla. Bömin
stóðu sig vel í landafræði og sögu
Eistlands þangað til í lokin þegar
spurt var: „Hvað heitir konungurinn
í Svíþjóð?" Það vissi enginn. Eg var
feginn því þetta var augsýnilega
gildra. Þessir menn vom gerðir út
vegna þess að sögusagnir höfðu
borist um að sænsku skólamir
rækju áróður fyrir Svíþjóð í tímum.
— Þorpsbúar í Korkis vom dug-
legir menn. Margir réðu sig ungir
að ámm.á fínnsk eða sænsk skip,
snem síðan heim og smíðuðu litlar
skútur og sigldu með vaming til
Stokkhólms og Helsingfors. Þeir
þekktu heiminn og vom fróðir um
margt. Þeir vom stoltir af sænskum
uppmna sínum, yfírleitt glaðlyndir
en svolítið drykkfelldir en það olli
einu misklíðinni milli okkar. Það
var nefnilega siður hjá þeim að
hafa böll í skólanum og komu þeir
þá með heila tunnu af heimabmggi.
Þetta rann út um allt og var brenni-
vínsdaunn eins og í verstu krá í
kennslustofunni í fleiri daga á eftir.
„Við höfum byggt þetta hús og
högum okkur hér eins og okkur
sýnist," sögðu karlamir, en mér
tókst samt að fá þá til að hafa vínið
í öðm húsi, þótt böllin væm haldin
I skólanum.
Anders Lindström hefur óteljandi
margar sögur að segja frá þessum
ámm og hann hefur yndi af að
segja þær á móðurmáli sínu. Það
er með öllu horfínn heimur sem
birtist aftur örskamma stund í frá-
sögnum hans; lítil sjávarpláss, lág
hús með þakreyr, litlar seglskútur,
þijóskir bændur sem töluðu mið-
aldasænsku. Svo kom stríðið og
fylgdi því engin blessun. Spurður
um árin í Rússlandi og í hemum
er hann fáorður og segir:
— Markmiðið hjá öllum var að
lifa þetta af, en það skilur enginn
hvemig þetta er sem ekki hefur
reynt það sjálfur.
Hvemig var að koma aftur út í
Ormsö, alveg mannlausa?
— Það var hræðilegt. Hurðir á
gátt, brotnar rúður, féð ráfandi um
í skógi og hvergi mann að sjá. Ég
hefði getað haldið jörð og húsi
foreldra minna ef ég hefði tekið við
búskapnum en ég gat ómögulega
hugsað mér að búa á Ormsö eins
og hún var orðin. Þetta sögðu flest-
ir okkar sem snem heim úr stríðinu.
Kannski urðu 15—20 af gömlu íbú-
unum eftir og bara'tveir em enn á
lífí.
Það er talið að u.þ.b. 1.000 Svíar
hafí orðið eftir í Eistlandi. Kom til
tals hjá ykkur að hefja einhveija
sænska starfsemi á ný?
— Nei, það er alveg útilokað.
Það var allt ein ringulreið hér eftir
stríð og við vomm á víð og dreif
um landið og vissum ekkert hvert
um annað. Það var ekki fyrr en um
1970 að við tókum upp á því nokkur
okkar hér í Reval að hittast reglu-
lega til að tala sænsku og skiptast
á sænskum bókum. í þessum hópi
er m.a. einn fyrrverandi nemandi
minn frá Korkis, úr einu fjölskyld-
unni sem varð eftir þar.
— Fyrstu 30 árin eftir stríð ríkti
algjör þögn í kringum Eistlands-
svíana. Okkar var aldrei getið í
fjölmiðlum og unga kynslóðin vissi
ekkert um að sænskumælandi fólk
hefði til skamms tíma búið í skeija-
garðinum. Þetta hefur breyst á
undanfömum tíu ámm. Birst hafa
greinar í tímaritum um Svíana,
eistneska útvarpið hefur tekið viðtöl
við okkur og sjónvarpið hefur gert
eina mynd um sænsku byggðina.
Megnið af þessu hefur verið fróð-
legt og vel gert. Við emm orðnir
vinsælir nú þó að við séum varla
lengur til!
Þrátt fyrir mótlæti, erfíðar að-
stæður og heilsuleysi er Anders
Lindström greinilega óbugaður
maður. Síðan hann komst á eftir-
laun hefur hann samið bók um
Eistlandssvíana á eistnesku en ekki
fengið hana útgefna enn. Efst á
baugi hjá honum nú er að varðveita
sænsku ömefnin á Ormsö í sam-
vinnu við nýju íbúana.
— Þeir erfðu hús og jarðir eftir
Svíana, en þekkja ekki örnefnin sem
vom mýmörg í gamla daga eða
merkingu þeirra. Því hef ég ásamt
skólastjóranum á Ormsö komið upp
korti í skólanum með sem flestum
ömefnum og skýringum. Það gleður
mig að minningin um okkur mun
lifa í framtíðinni á þessum slóðum.
Textí og myndir: Marteinn Ringmar.
Höfundur er blaðamaður í Sviþjóð
og hefur m.a. unnið að þáttum fyrír
sænska ogfinnska útvarpið um Eist-
landssvía. Marteinn bjó á íslandi um
skeið.
Ráðstefna um fram-* '
tíð sjávarins:
Höfin ekki
einsörlát _
og spár
sögðu
fyrir um
Suður-Kingstown, Rhode Island. AP.
VÍSINDAMENN hafa endur-
skoðað frá grunni tveggja
áratuga ganila bjartsýnisspá,-4M
sem kvað á um, að höfin mundu
færa mannkyni allsnægtir fæðu,
málma og orku. Þeir segja þó,
að mikils sé að vænta af söltum
sænum.
„Trúa mín er, að við séum ekki
miklir spámenn," sagði John A.
Knauss, deildarforseti haffræði-
deildar Rhode Island-háskóla, á
fundi með sérfræðingum, sem
kvaddir vom saman fyrr í þessum
mánuði til að ræða framtíð sjávar-
ins.
Það var víða hald manna, að
unnt yrði að sækja gnótt málma í
djúp hafsins. Annað hefur komið á
daginn, samkvæmt mati vísinda-
mannanna. ^
En sérfræðingamir, sem settust
á rökstóla 2. júlí sl., spáðu, að eftir
fjóra áratugi yrði það ekki svo fjar-
lægt, að unnt yrði að beisla hafíð
til raforkuvinnslu.
„Um 2020 verður hafaldan einn
af valkostum okkar til orkuöflun-
ar,“ sagði Bretinn John A. Gulland,
sem starfar að tæknimálum hjá
umhverfísdeild Imperial College í
London.
Þátttakendumir lögðu áherslu á,
að mikilvægast væri að þræða hinn^
gullna meðalveg í nýtingu hafsins,
en forðast rányrkju.
Iðnríkjunum hefur orðið talsvert
ágengt við hreinsun sjávar með
ströndum fram, og það sama gildir
um árnar. Þróunarríkin standa hins
vegar frammi fyrir alvarlegum
mengunarvandamálum, að mati
sérfræðinganna.
„Sé ekki hafíst handa fyrr en
ástand sjávarins er orðið slæmt,
getur það tekið margar kynslóðir
að bæta skaðann," sagði Knauss.
Hann bætti við, að það gæti ver-
ið mun ömggara að sökkva úrgangi
í hafið, jafnvel þótt hann væri
geislavirkur, en geyma hann á
þurra landi, þar sem hætta væri^
á, að hann mengaði gmnnvatn.
„Hafíð er heppilegur geymslu-
staður fyrir úrgang, ef farið er með
gát,“ sagði hann. „Þar er hvergi
um alvarlega mengun að ræða,
enda þótt almenningur haldi, að svo
sé.“
Robert L. Bendick, forstöðumað-
ur umhverfísmálastofnunarinnar á
Rhode Island, sagði eftir fundinn,
að fyrirlesaramir „virtust gera afar
lítið úr áhrifum mengunar í höfun-
um og telja að væg mengun væri
ekki skaðleg".
Sú bjartsýni, sem fyrrnrn ríkti
um arðvænlegt málmanám í haf-
djúpunum, t.d. að því er varðar
mangan, er nú horfin eins og döggr——
fyrir sólu, að sögn Willard Bascom,
sem vinnur nú að haffræðiverkefn-
um há Scripps-stofnuninni, en
starfaði áður hjá námafyrirtæki.
Hann sagði, að kostnaður við nám,
flutning og vinnslu málmanna væri
dýrari á sjó en landi.
NYTT SIMANÚMER
69-11-00