Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
lýðræðislegt. Auðvitað var ég undir
áhrifum frá þessum straumum
þama úti þegar ég kom heim, sér-
staklega þessi boðskapsþörf, að
leikhúsið þyrfti að segja fólki eitt-
hvað mikilvægt. Já, þessi verk sem
þú nefndir eftir Svíana Bengt Bratt
og Kent Anderson flokkuðust gjam-
an undir svokölluð „vandamálaleik-
rit“, sem mér finnst rangnefni, því
í þessum leikritum var svo mikið
„teater", svo mikil „ieikræna", fyrir
nú utan það, að auðvitað íjalla öll
leikrit um einhvers konar vanda-
mál, persónuleg ef ekki þjóðfélags-
leg. Ég hafði fengið nasasjón af
þessari tegund af leikhúsi og það
nýttist mér og varð afar lær-
dómsn'kt, sérstaklega í „Poppleikn-
um Óla“. Þetta upphaf manns í
faginu iitar eflaust feril manns
meir en mann grunar, þ.e. hvemig
maður fór af stað „verklega" séð.“
— Hveiju skilaði reynslan af
„Poppleiknum Óla“ fyrir íslenskt
leikhúslíf?
„Við sem unnum að honum vitn-
um oft í þann tíma. í dag held ég
að óhætt sé að fullyrða að þarna
hafi gerst stórmerkilegur hlutur.
Flest af því fólki sem tók þátt í
Óla er mjög virkt (og virt) í íslensku
leikhúsi í dag. Vinnslan við Óla
sýndi okkur sterklega hve mikilvæg
náin samskipti eru til þess að geta
skapað heillega leiksýningu. Það
sem var nýtt í þessu samhengi var
að við sömdum leikritið samhliða
því sem við æfðum það. Upphaflega
höfðum við með okkur tvo höfunda,
sem svo heltust úr lestinni. Við fór-
um út í það að skrifa þetta sjálf
og að lokum áttu 6-7 okkar efni.
Vinnslan í „Óla“ var á sínum tíma
dæmi um ný og beytt viðhorf til
leikhúsvinnu. Leikarinn var ekki
iengur verkfæri í höndum leikstjór-
ans, leikhópurinn varð samstæðari
vinnuhópur, án þess þó að allir
bæru ábyrgð á öllu. Reynt var að
ná samstöðu um þá leið sem valin
var og hvert bæri að stefna. Síðan
fékk starfssvið og sérþekking hvers
og eins að njóta sín. Endurminning-
in um „Óla“ er einhver sú al-
skemmtilegasta sem ég á frá
mínum leikhúsferli á sama hátt og
minningin um annað hópverkefni,
„Grænjaxla" (1977), er einhver sú
skelfilegasta, þótt árangurinn þeg-
ar upp var staðið hafi verið mjög
góður og sýningin hitt í mark.“
— Hvað var svona skelfilegt?
„Ég ætla ekkert að reyna að lýsa
sálarkvölunum á meðan á æfingum
stóð, en ég held ég hafi aldrei lent
í neinu jafnerfiðu í leikhúsi. Það er
nógu erfitt fyrir einn höfund að sitja
úti í bæ og semja leikrit — í þessu
tilviki Pétur Gunnarsson •— hvað
þá höfund sem hafði yfir höfði sér
9 metnaðarfulla einstaklinga sem
allir töldu sig vita hvernig leikritið
ætti að vera og létu það óspart í
ljós á æfingum. Fyrir utan mig var
það Spilverk þjóðanna (sem í dag
eru Stuðmenn) og nokkrir leikarar
Þjóðleikhússins. Makalaust að við
skildum ekki ganga af Pétri dauð-
um. En hann stóð þetta allt af sér
og áður en lauk tókst okkur að
sameina kraftana og gera úr þessu
hörkugóða sýningu. En það var
margt sem kom til, sem gerði vinn-
una erfiða t.d. óvenju sundurslitinn
æfingatími, þar sem leikaramir
þurftu að æfa önnur leikrit sam-
hliða o.fl.“
— Verður leikrit að þínum
dómi að hafa hvort tveggja bók-
menntalegt gildi og gildi sem
leiksviðsverk?
„Æskilegast er að þetta fari sam-
an. En það er til fjöldinn allur af
frábærum leikritum, sem hafa ekki
út af fyrir sig bókmenntalegt gildi.
Eitt skemmtilegasta leikhúsverk
seinni ára. „Stundarfriður" eftir
Guðmund Steinsson, virtust manni
ekki merkilegar bókmenntir að lesa
í handriti. Það villti um fyrir mér
að ég var lengi að hugsa mig um
hvort ég ætti að taka það að mér
sem verkefni. Svo fór maður að
rýna í það og sá hvað þetta var
frábær leikhústexti og hvað allt var
úthugsað hjá höfundinum. Á yfir-
borðinu er það hversdagslegt, það
blekkir mann. Við unnum mjög
náið með Guðmundi sjálfum og
einnig fór fram mikil forvinna með
leikmyndateiknara, þannig að ég
vissi mjög vel hvemig ég vildi með-
höndla verkið og fann held ég réttan
lykil að því. Þó höfundurinn hafi
ekki í upphafi hugsað sér í smáat-
riðum þessa útfærslu sem ein-
kenndist af miklum ýkjum hjá
okkur í leikmynd, búningum, lát-
bragði, músík og öðm, þá var þetta
það gott leikhúsverk, að það stóð
alveg fyrir sínu. Enda varð það
ótrúlega vinsælt og okkur var boðið
með sýningamar á leiklistarhátíðir
til sjö borga í fímm þjóðlöndum."
í leikhúsi er
ekkert til-
viljunum háð
— Þú hefur lýst því hvernig
þú byrjaðir í faginu, geturðu i
framhaldi af því lýst því hvemig
undirbúningur og fyrsta skeið
æfingatíma getur litið út þegar
þú ert að setja upp i dag?
„Ég held fast í þá gömlu góðu
reglu að lesa leikritið saman með
þeim leikhópi sem síðar á að vinna
það á sviðinu. Við samlestrarborð
les maður og ræðir verkið og það
getur tekið 2 daga eða 2 vikur. Það
fer eftir eðli verkefnisins hversu
löng forvinnan er. Nýlegt dæmi um
langa forvinnu var í uppsetningunni
á „Sölku Völku". Það er verk sem
bundið er við ákveðinn tíma á þess-
ari öld, höfundurinn, Halldór
Laxness, kom til okkar á samlestri
og við fengum að leggja spumingar
endalaust fyrir hann í tengslum við
verkið. Við fómm í gegnum fleiri
verk sem Halldór skrifaði á sama
tíma áður en við fóram að æfa á
sviði. Þessi verk, eins og t.d. greina-
safnið „Alþýðubókin", endurspegla
höfundinn og þær forsendur sem
hann hafði til að skrifa „Sölku
Völku". Þá fengum við einnig full-
orðnar konur, sem höfðu eigin
reynslu af að vinna í saltfiski á
kreppuámnum, og heill dagur fór
í að skoða myndir af íslenskum sjáv-
arþorpum upp úr aldamótunum hjá
Íslenska ljósmyndasafninu. Á þenn-
an hátt komst hópurinn betur inn
í þá stemmningu sem ríkti á þeim
tíma sem verkið gerist á.“
Hluti af undirbúningi
leiksýningar er
starf með leik-
myndateikningar
— Þú hefur unnið mikið með
ungum og spennandi leikmynda-
teiknurum eins og t.d. Þórunni
S. Þorgrímsdóttur og Grétari
Reynissyni, sem hafa sett sterk-
an svip á þínar sýningar, hvað
viltu segja um samstarf ið við þá?
„í mínum huga skipta leikmynd
og búningar alveg óendanlega
miklu máli rétt eins og leikurinn.
Frábær leikur getur orðið undarleg-
ur og íjarri því að njóta sín ef
umgjörð sýningar og yfírbragð, þ.e.
hið sjónræna, er ekki í sama gæða-
flokki. Það er afgerandi ákvörðun
hvaða leið er farin í þeim efnum,
þess vegna vil ég helst hitta leik-
myndateikpara án þess að vera
kominn með ákveðnar hugmyndir
sjálfur um væntanlegt útlit sýning-
arinnar.
Ég les gjaman leikrit með leik-
myndateiknara eftir að hafa lesið
verkið sjálfur einu sinni eða tvisv-
ar. Ég hef unnið með sömu leik-
myndateiknumm á síðustu ámm,
enda þarf að vera náin samvinna á
milli þessara tveggja aðila, vegna
þess að þeir þurfa að gefa sýning-
unni endanlegt form. Eg skipti mér
alveg óendanlega mikið af hlut leik-
myndateiknara og búningahönnuð-
ar og auðvitað skipti ég mér meira
af þeim, heldur en ég leyfi þeim
að skipta sér af minni leikstjóm.
Leikstjórinn er sá eini sem hefur
heildaryfirsýn yfir alla sýninguna.
Hún er hans höfundarverk og með-
höfundar em auðvitað aðrir, sem
taka þátt, en hann þarf að sameina
alla þætti hennar. Því meiri reynslu
sem maður fær af þessu starfí, því
opnari verður maður gagnvart því
að loka ekki á hugmyndir of
snemma, heldur halda ýmsum leið-
um opnum langt inn á æfingatíma-
bilið varðandi heildarútlit sýningar-
innar. Leikarar kvarta stundum
yfir því, að á fyrsta samlestri hafi
Ieikstjóri, leikmyndateiknari og oft
tónskáld ákveðið forskot í vinnunni
og mörgum leikumm gremst að
geta ekki byijað á sama punkti og
þeir. En ef æfingatímabil á ekki
að verða einn glundroði, þá verður
skipulagið að byija einhvers staðar.
Rekstrarform stærri leikhúsa kallar
á tilbúið sviðsmódel, búningateikn-
ingar, nótur af öllum lögum o.s.frv.
þegar á samlestri til þess að við-
komandi deildir geti byijað að vinna
og anna verkefnum. Þetta finnst
mér oft neikvæð vinnubrögð og þá
er hægt að tala um „stofnanaleik-
hús“ í neikvæðri merkingu. í
lengstu lög leitast ég við að móta
sýningu með leikuram, svo þeir
hafi eitthvað um hana að segja.
Almenningur hugsar kannski ekki
út í það, að ekkert í leiksýningu
er tilviljunum háð. Allt er útpælt."
— „Draumur á Jónsmessu-
nótt“ var með eftirminnilegustu
sýningum leikársins 1984—85.
Þar virtist flest ganga upp milli
leikstjóra og leikmyndateiknara.
Geturðu lýst galdrinum, sem lá
að baki?
„Fyrir þá uppsetningu fór fram
mjög stíf forvinna milli mín og Grét-
ars Reynissonar og tónskáldsins
Jóhanns G. Jóhannssonar — en við
vildum hafa mikla tónlist í verkinu.
Á meðan við vomm að finna sam-
eiginlegan hugmyndagrandvöll að
sjálfri sýningunni, þá útbjuggum
við skyggnumyndasýningu, sem við
síðan eýndum leikumnum á einni
af fyrstu æfingunum. Við höfðum
einnig músík með þessari mynda-
sýningu og vildum á þennan hátt
gefa leikumnum vissa stemmningu
og fmmþætti sem við vildum að
skiluðu sér í sjálfri uppfærslunni.
Við sóttum hugmyndir okkar um
búninga t.d. álfanna í verkinu í
skart og skraut fmmstæðra þjóð-
flokka, sem nota steina og jurtir
til að skreyta sig með. Þá vom einn-
ig innan um myndir frá Shakespe-
are-tímanum sjálfum, þar sem við
vildum kynna það tímabil og einnig
var nokkuð mikið af tískumyndum
beint úr nýjustu tískublöðunum.
Það var augljóst frá byijun að við
vildum notfæra okkur útlit leikar-
anna — því við vomm annars vegar
neð nemendur úr Leiklistarskóla
íslands á síðasta ári og hinsvegar
eldri og reyndari leikara. Þetta skil-
aði sér í gervum þeirra, því æska
nemendanna sem léku ungu elsk-
enduma í verkinu kom fram í vissri
nekt sem var hluti af búningum
þeirra. Eins notuðum við þessa
„nekt“ hjá fullorðnu leikurunum í
hlutverki handverksrhannanna —
með henni varð kraftur hins vinn-
andi manns augljósari. Hjá okkur
var „ævintýrið" lykilorð í þessari
uppsetningu og okkur fannst það
mjög ánægjulegt hvemig það skil-
aði sér, sérstaklega þegar rétt ljós
vom komin við sýninguna."
— Hvernig gekk svo að sam-
eina þessa tvo hópa leikara í
þessari stóru sýningu?
„Þetta var merkileg leikstjómar-
reynsla. Ég reyndi að vinna út frá
forsendum nemendanna, en jafn-
framt að láta nám þeirra mæta
reynslu eldri leikaranna, sem von-
andi skilaði sér ekki í sundurlausri
sýningu. Leiklistarmenntun í dag
er orðin dálítið öðmvísi en sú sem
þessir fullorðnu leikarar fengu á
sínum tíma. Leiklistamemar em
aldir upp í því að spinna (improvis-
era) mikið í skólanum. Ég leyfði
þeim að spinna grimmt á æfinga-
tímabili „Draumsins", svo mikið að
sumum eldri leikaranna þótti nóg
um. En ég held að báðir hópamir
hafi haft mikla ánægju af þessari
samstarfstilraun."
Að reyna á
þanþol athyglinnar
— Af þeim verkefnum sem þú
hefur leikstýrt er aðeins eitt sem
þú hefur sett upp i tvígang,
„Gísl“ eftir Brendan Behan,
hvers vegna?
„Gísl er eitt alskemmtilegasta
leikhúsverk sem ég þekki. Eg sá
það í gamla daga í Þjóðleikhúsinu
og það var ein af þessum sýningum
sem setjast ævilangt í mann. Ég
sá verkið ömgglega 10 sinnum, því
ég var statisti í húsinu. Verkið er
ekki sérstaklega heillegt og býður
upp á óvenju mikið fijálsræði í út-
færslu. Samtímis hefiir það mjög
alvarlegan undirtón. Mig langaði
alltaf til að setja það upp og gerði
það fyrst með Menntaskólanum við
Hamrahlíð 1974 með komungum
krökkum. Það var góður hópur og
sumir em starfandi leikarar núna.
Mig klæjaði í finguma að setja
þetta upp með atvinnufólki. Seinni
uppfærslan í Iðnó 1984 er sú sýning
sem ég er einna ánægðastur með
á eigin ferli, þótt alltaf sé erfítt að
leggja sjálfur dóm á eigin verk.
Mér fannst okkur takast það sem
við ætluðum. Við vildum alls ekki
endurtaka gömlu sýninguna úr
Þjóðleikhúsinu, heldur skoða verkið
í ljósi dagsins í dag, sjá hvað það
hefði ennþá að segja okkur."
— Hvað var það sem tókst í
Gtsl?
„Ég sagði hér fyrr, að leikstjórn
væri spurning um brennidepil. í
uppsetningunni á Gísl teygði ég á
þessum brennidepli, riðlaði þessu
lögmáli, prófaði hvað það þyldi.
Yfirleitt er maður með athyglis-
punktinn á ákveðnum leikumm og
annað hverfur þá meira í bakgmnn-
inn, þótt það sé brot af andrúmsloft-
inu og því sem er að gerast. í Gísl
og reyndar í annarri uppfærslu í
Þjóðleikhúsinu á „Sumargestum"
(1980) dreifði maður athyglinni og
Iét þannig reyna á þanþol hennar
hjá áhorfendum. Þetta var spenn-
andi bæði leikrænt og sjónrænt.
Margar persónur em inni á sviðinu
allan tímann, og hver þeirra verður
að hafa trúverðugt líf, forsendur
og athafnir. Þetta er gífurlega
krefjandi og kallar á mikið frá leik-
stjóranum. Það em skemmtilegustu
handritin sem maður fær, þar sem
engar leiðbeiningar em til leikstjór-
ans og þar sem ekkert stendur um
hvað fólk er að aðhafast. Það segir
bara einhveija setningu og maður
verður að gjöra svo vel að finna
út frá hvaða forsendum hún kvikn-
ar. í bæði „Gísl“ og „Sumargestum"
vom persónur inni á sviðinu í 20-30
mínútur án þess að að segja orð —
hvað vom þær að gera og hugsa?
Almennur áhorfandi hugsar ekki
út í þetta og áttar sig kannski ekki
heldur á, að allt er ekki fyrirskrifað
í handriti af sjálfum höfundinum.
Hér kemur leikstjórinn til sögunn-
ar. Án þess að ætla að kasta rýrð
á eldri leikstjóra, þá er í dag meira
lagt upp úr sjálfstæðri leikstjórn
en var gert hér á ámm áður — þá
var algengara að bara „leika leikrit-
ið“ svo maður orði þetta dálítið
grimmilega. Leikaramir blómstr-
uðu kannski, en maður saknaði
þess að sjá ekki ákveðna leið sem
leikstjórinn hafði valið."
Það sem „fólkið vill“
Á leikhúsið í vök að veijast
gagnvart öðrum afþreyingariðn-
aði?
Við höfum fundið fyrir því hjá
LR allra síðustu árin, að slegist er
um áhorfendur. Allir skemmtistaðir
em nú með kabaretta og skemmti-
krafta, myndbandaleigur bjóða upp
á tiltölulega ódýra afþreyingu.
Þetta hefur einna helst komið niður
á miðnætursýningunum sem vom
til skamms tíma eina afþreyingin
sem fólki bauðst um helgar, ef það
vildi ekki klæða sig upp og fara á
dansstað. Fólk getur fengið upp
undir 5 myndbönd fyrir einn miða
í leikhúsi svo dæmi sé nefnt. Samt
er ekki dýrt að fara í leikhús miðað
við nágrannalöndin."
— Er íslenskt leikhús í lægð?
„íslenskt leikhús er fjarri því að
vera í nokkurri lægð og hvað að-
sókn snertir þá em alltaf sveiflur í
henni. í vetur var t.d. metaðsókn
hjá Leikfélaginu. Sérhvert leik-
húsverk á sér sinn stað og sína
stund, sinn vitjunartíma. „Land
míns föður“ var að nokkm leyti til-
raun til að koma til móts við þær
„hræringar" sem gera að verkum
að fólk sækir meira í stærri „show“.
Við vildum ekki taka einhveija er-
lenda söngleikjalummu heldur
reyna að fá nýjan íslenskan söng-
leik, sem fjallaði um íslenskan
vemleika og skírskotar til sögu sem
snertir okkur og er jafnframt
skemmtileg."
— Leikhúsið getur sem sagt
ráðið aðsókninni að nokkru leyti
með „réttu" verkefnavali á hverj-
um tíma?
„Það má þó ekki lúta of lágt.
Það verður líka að halda sínu striki
og bjóða upp á gott og metnaðar-
fullt efni. Ekkert af annarri
skemmtun sem við höfum nefnt
kemur í staðinn fyrir leikhús þar
sem þetta augnablik ... þetta beina
samband milli leikarans og áhorf-
andans lifir! Leikhús er einstök
reynsla og upplifun — þetta að
verða fyrir beinum tilfinningaáhrif-
um augliti til auglitis. Þótt fólk leiti
Siðasta sýning Stefáns frá Þjóðleikhússárunum: Sumargestir eftir Maxím Gorkí. Ein
skemmtilegasta ögrunin, segir Stefán, flestir leikararnir á sviðinu allan timann án
nokkurra fyrirmæla um athafnir.