Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
33
ir rökrétt til hlutleysisafstöðu."
— En nú var það í stjómartíð
sósíaldemókratans Helmuts Schmidt
að Vestur-Þjóðveijar samþykktu að
Bandaríkjamenn staðsettu Pershing-
flaugar í Vestur-Þýskalandi.
„Tvímælalaust. Hann hafði frum-
kvæðið að því og reyndar fjölmargar
ríkisstjómir sósíaldemókrata, sem
studdu hann afdráttarlaust. Þar á
meðal sú danska undir forystu Ank-
ers Jörgensen."
Einhliða aðgerðir ein-
stakra ríkja hæpnar
Ég flutti á þessu þingi ræðu um
afvopnunarmál. Þar hélt ég stíft
fram því sjónarmiði að ekkert hefði
breyst um það að lýðræðisríkin
þyrftu að hafa með sér öflugt vam-
arbandalag og leiðin til samskipta
væri sú að reyna til þrautar gagn-
kvæma samninga við sovét-blokk-
ina, hvort heldur væri um fækkun
kjamorkuvopna eða samdrátt í heij-
um. Og í samhengi við slíka samn-
inga kæmi ef til vill til greina að
semja um kjamorkuvopnalaus belti.
En einhliða aðgerðir einstakra ríkja
væru mjög hæpnar.
Á nefndarfundum urðu talsverðar
umræður um þessi sjónarmið vegna
Suður-Afríku. Lögð var fram nefnd-
arskýrsla um málefni Suður-Afríku
og niðurstaða hennar var sú að nú
væri tímabært og rétt að stefna að
viðskiptabanni á landið, sem hefði
að pólitísku markmiði að kollvarpa
núverandi stjóm.“
— Hvemig var henni tekið?
„Það var tvímælalaust meirihluti
fyrir banni. Aftur á móti fannst mér
umræðumar um málið ekki full-
nægjandi."
— Var ekki deilt hart á þetta og
haldið fram að viðskiptaþvinganir
bitnuðu á þeim, sem síst skyldi?
„Vissulega. Ég benti til dæmis á
það á nefndarfundum að við íslend-
ingar hefðum nokkra reynslu af
viðskiptabönnum. Bandalagsþjóð
okkar Bretar hefðu í þrígang reynt
að beita okkur viðskiptabanni og
loka fyrir okkur mörkuðum. Og
þetta hefði tvímælalaust haft hin
hagstæðustu áhrif fyrir okkur. Við
hefðum leitað til annarra og að
mörgu leyti hagstæðari markaða og
verið neyddir til að byggja upp eigin
fiskiðnað, sem við annars hefðum
ef til vill látið undir höfuð leggjast.
Því vildi ég fá betur upplýst en gert
var hvað menn ættu við með við-
skiptabanni á Suður-Afríku: alls-
heijar hafnbann og allsheijar
viðskiptabann? Og hvaða aðstöðu
menn teldu sig hafa til þess að fram-
fylgja því í ljósi þeirrar sögulegu
staðreyndar að það hefúr nær aldrei
tekist.
Einnig hafa Suður-Afríkumenn
gífurlega sterk tök á alþjóðlegu pen-
ingakerfi heimsins. Þar er nánast
eina uppspretta gulls fyrir fjármála-
kerfi Vesturlanda fyrir utan Sov-
étríkin. Einnig er taíið að atvinnu-
leysingjum í Suður-Afríku myndi
flölga gífurlega við slíkar aðgerðir
og að minnsta kosti 85 prósent
þeirra yrðu svartir.
Hagkerfi Suður-Afríku
mundi styrkjast
við bann
Að sumu leyti mundi hagkerfí
Suður-Afríku, sem er í lægð og býr
við fjárflóttavandamál, styrkjast.
Fjárflótti yrði stöðvaður og eignir
alþjóðlegra fyrirtækja yrðu teknar
eignamámi.
En það er sitthvað hagfræðin í
málinu og siðferðið. Þeir, sem segja
við fyrirlítum aðskilhaðarstefnu
stjómarinnar í Suður-Afríku og hún
er ólíðanleg og ósambærileg okkar
grundvallarsjónarmiðum um virð-
ingu fyrir mannréttindum, em
raunvemlega að segja að þeir virði
ekki sjálfsákvörðunarrétt ríkja og
telji sér heimilt og jafnvel skylt af
siðferðilegum ástæðum að grípa til
aðgerða gagnvart ríkisstjómum,
sem beita þegna sína ofbeldi. Þá
blasir við spumingin: Ætlum við að
vera sjálfum okkur samkvæmir og
láta eitt yfir alla ganga? Er rökrétt
samhengi í að bjóða þriðja hluta
veraldar, sem býr við kommúnískan
fasisma þar sem heilu þjóðimar hafa
verið sviptar sjálfsákvörðunarrétti,
Jón Baldvin Hannibalsson
sjálfstæði, mannréttindum og réttin-
um til lýðræðislegrar þátttöku í
stjómmálum, upp á friðsamleg sam-
skipti og aukna verslun? Ætlum við
að halda áfram að gefa þeim mat-
væli á spottprís eins og Evrópu-
bandalagið gerir? Eða tryggja þeim
aðgang að niðurstöðum vísindalegra
rannsókna, sem síðan eru notaðar
miskunnarlaust til að murka lífið úr
hlutlausri grannþjóð Sovétríkjanna,
sem heitir Afganistan? Þar hefur ein
milljón manna verið myrt og fjórar
milljónir hafa flúið land. Hvar er
samhengið?
Ég varpaði fram þessari spum-
ingu og sagði: Ef við ætlum að
byggja þetta á siðferðilegum for-
sendum og setja allsheijarbann á
Suður-Afríku, þá verður líka að setja
allsheijarbann á sovét-blokkina og
reyndar allar þær fasistastjómir,
bófaforingjastjómir, í löndum svörtu
Afríku, í Suður-Ameríku, Asíu og í
arabaheiminum.
— Og hveijar vom viðtökur
þessa?
„Það vom ekki miklar umræður
um þessar spumingar."
— Hver vom helstu umræðuefni
þingsins?
Þau vom fyrirfram mörkuð. Lagð-
ar höfðu verið fram rækilegar
stefnuyfirlýsingar um þijú mál. Það
var ný stefnuskrá, sem átti að heita
Líma-yfirlýsingin og hefði hún verið
samþykkt, þá hefði hún verið fjórða
stefnuyfirlýsing Alþjóðasamtakanna
frá því Karl Márx stofnaði þau forð-
um daga.
Ég var ánægður með þessa
stefnuyfirlýsingu og starfaði í nefnd-
inni, sem vann að henni. Hún var
að stofni til samin af Bandaríkja-
manni, sem heitir Michael Harring-
ton. Sá er formaður fyrir flokki sem
heitir „Democratic-Socialists USA“
og hefur víst lítið til þeirra spurst
síðan Eugene heitinn Debbs var upp
á sitt besta á ámnum fyrir fyrra
stríð. Þetta er alltjent fær maður
og snjall og ég beitti mér ákaflega
fyrir því að þingið samþykkti þessa
stefnuyfirlýsingu enda ágætasta
P*agg-
Þar var skilmerkilega dregið fram
hvað lýðræðisjafnaðarstefna er. Við
höfnum einfaldlega ríkjandi formúl-
um, hvort heldur er kommúnisma
eða óheftum markaðsbúskap sem
vænlegri leið fyrir fátækar þjóðir að
rétta úr kútnum.
Við aðhyllumst lýðræðislegan sósí-
alisma þar sem beitt yrði einkafram-
taki og markaðsbúskap þar sem við
á (?) undir heildarstjóm lýðræðislega
kjörins ríkisvalds, sem hafi miklu
hlutverki að gegna við að jafna
eigna- og tekjuskiptingu og tryggja
félagslegt öryggi.
Perú er þjóðfélag, sem sýnir okk-
ur hversu veigamikil sú hugmynda-
fræði er. Mér sýnist augljóst að þar
er þjóðfélag, sem hrunið er saman
í frumeindir sínar. Annars vegar er
vellauðug yfirstétt. Hún er að stofni
til landeigendaaðall, sem öldum sam-
an hefur haldið völdum í þessu landi
með hervaldi. Þar hafa ekki verið
félagslegar stofnanir til að tryggja
jöfnun á þeim auði, sem skapaður er
í landinu. Þjóðarauðurinn er í hönd-
um mjög fámennrar, gerspilltrar
yfirstéttar, sem hefur haidið aðstöðu
sinni til arðráns og kúgunar í skjóli
hervalds. Allur þorri fólks er á ör-
birgðarstigi og í raun sýnist mér að
indíánarnir, sem eru óvenju stór hluti
af íbúum Perú, séu þrælar.
Þama er kenningin um tvær þjóð-
ir sannanlega í fullu gildi og meðan
ástandið er óbreytt er engin von.
Nema auðvitað leið boðbera ljóssins:
að sprengja allt draslið í loft upp.
Sem em blind viðbrögð örvæntingar-
innar í þjóðfélagi þar sem menn
hafa glatað allri von um að breyting-
ar verði með skikkanlegum hætti.“
— Hvað um Garcia og Aprista-
flokk hans?
„Þessi flokkur er að reyna að
koma á löngu tímabærum umbótum
við hin erfíðustu skilyrði. Og það sem
maður óttast er að herinn þoli ekki
að lýðræðislega kjörinni ríkisstjóm
takist að rótfesta þær umbætur, sem
þarf að gera ef þetta þjóðfélag á
að eygja von.
I efnahagsmálanefndinni fóra
fram góðar umræður um hugtakið
sósíaldemókratísk þróunarmódel
fyrir snauðar þjóðir. Þar bar af fram-
lag franska jafnaðarmannaleiðtog-
ans Michels Rocard og var ræða
hans á þinginu meistaraverk. Hann
setur þar fram svarið við spuming-
unni: hver er hin sósíaldemókratíska
leið í þróunarlöndunum? Hann lagði
sérstaka áherslu á að reynslan ætti
að hafa sýnt mönnum að ríkisfor-
sjársósíalismi fyrir atbeina mennta-
mannastéttar, sem tekur völd í
þessum löndum og ætlar sér að
bijótast út úr fátæktinni með mið-
stýrðum fjárfestingaráætlunum oft
og tíðum með erlendu lánsfjár-
magni, hefur hvarvetna orðið gjald-
þrota. Sem dæmi má nefna að í öllum
fijálsum ríkjum Afríku, þar sem
þessi leið hefur verið farin, hefur
orðið hrikaleg afturför. Aftur á móti
hefur talsverður árangur náðst í
fimm ríkjum, sem ekki hafa farið
þessa leið og vil ég þar nefna Kenýa.
Þar fær einstaklingurinn að njóta
sín til athafna og framkvæmda, en
þjóðfélagið reynir hins vegar að
tryggja jöfnun tekjuskiptingar. Og
það er hin sósíaldemókratíska leið.
Úreltar klisjur um
einkaframtak o g
ríkisrekstur
Ég vil sérstaklega vara menn við
því að hugsa í úreltum klisjum um
andstæður einkaframtaks annars
vegar og ríkisrekstrar hins vegar.
Þær andstæður era bara bull, úrelt-
ar hugmyndir. Og reynslan er
ótvíræð. Nægir að benda á þróunina
eftir stríð.
Á hinn bóginn hafa hægri menn
bent á fyrirmyndarríkin Hong Kong,
Taiwan, Singapore og Suður-Kóreu.
Það þýðir ekki að neita staðreynd-
um. Þessi ríki hafa náð gífurlega
öram efnahagslegum framförum.
Og menn segja þama er módel hins
óhefta markaðsbúskapar að verki.
Þama er gífurleg orka leyst úr læð-
ingi og fyrir vikið næst mikill
hagvöxtur. Aftur á móti er spuming
hvort til dæmis Suður-Kórea á eftir
að standast sem þjóðfélag til fram-
búðar. Þar hefur orðið gífurlega ör
uppbygging, en þjóðfélagið er hins
vegar að springa vegna misskipting-
ar auðs og tekna, sem þetta óhefta
markaðsmódel gefur af sér. Það er
að springa vegna þess að þessum
miklu efnahagsframföram hefur
verið haldið uppi að nokkra leyti í
skjóli pólitískrar kúgunar og her-
valds. Mannréttindi era ekki virt í
því landi, stjómarandstaðan fær
ekki að starfa, launum er haldið
ákaflega lágum og félagslegt ör-
yggiskerfi hefur ekki verið byggt
upp.
Út frá þessum forsendum á erindi
Rocards erindi til manna. Við höld-
um því fram. að þjóðfélagsmódel
lýðræðissinnaðrar jafnaðarstefnu
eigi ekki bara við í allsnægtaþjóð-
félögum Vestur-Evrópu heldur kalla
aðstæður í löndum þriðja heimsins
á að slík leið verði farin."
Sættir við Sorsa
— Víkjum að öðra. FVést hefur
að sættir hafi tekist með þér og
Sorsa.
„Það er ekkert launungarmál að
af einhveijum ástæðum, sem mér
era ekki að öllu leyti ljósar, hafa
verið stirð samskipti við suma
skandínavana. Að því er varðar
Sorsa og Finnana er ljóst hvað gerð-
ist. Hér var haldið Norðurlandaþing
í mars 1985. Ég hafði móðgað for-
sætisráðherra Finna með því að nota '
einhvem tíma í sjónvarpskappræðu
orðið „finnlandíseringu". Ég mundi
nú ekki eftir þessu af því þetta gerð-
ist í sjónvarpi. Þegar þeir sönnuðu
með aðstoð finnskra sendiráðsstarfs-
manna að ég hafði víst sagt þetta
settist ég samdægurs niður og sendi
þeim ágæta manni Sorsa afsökunar-
bréf, sem ég lét birta í finnskum
blöðum og fór reyndar í viðtal við
finnska sjónvarpið. Ég átti von á því
að fá svar fyrst ég gekk svona
hreint til verks. En það var ekki.
Alla tíð síðan hefur forsætisráðherra
Finna ekki séð mig.
í Líma gerðist það að Sorsa hélt
sérstaka veislu til heiðurs Willy
Brandt. Til þessarar veislu var boðið
formönnum allra sendinefnda. Þegar
mér barst boðskort frá manni, sem
fram til þessa hafði ekki viljað við
mig kannast, spurði ég einn forystu-
sauð finnsku sveitarinnar hvort mér
bæri að skilja þetta sem svo að orð-
ið hefðu mistök. Mér var tjáð að
þetta væra ekki mistök og fór því
til veislunnar. Þar ræddum við Sorsa
málin, sem lyktaði með því að við
tókumst þétt í hendur og lýstum
báðir yfír því að samskipti okkar
væra hér eftir eðlileg og við gætum
orðið sammála um það að vera ósam-
mála.“
Það vekti athygli
ef tækist að
drepa kratabrodd
— Vora gerðar varúðarráðstafan-
ir til að vemda þingfúlltrúa?
„Það var látið berast óopinberlega
að óráðlegt væri að taka opinbera
bíla á settum tímum. Svartar lím-
úsínur, sem höfðu tekið á móti
fulltrúum, vora alltaf til staðar. Það
þótti líklegt að reynt yrði að ná fram
hefndum á einhveijum fulltrúanna.
Það myndi vekja athygli ef þeir
gætu drepið einhvem kratabrodd.
Ráðlegra væri að taka leigubíla.
Leigubílar í Líma era venjulega tutt-
ugu ára hræ af gömlum amerískum
drossíum og þeim mun verr útleikinn
sem leigubíllinn væri, þeim mun ör-
uggara. Ég fór út á flugvöllinn með
vinum mínum drúsum í Volkswag-
en-hræi sem var svo gjörsamlega
komið að fótum fram að horfa mátti
á himininn upp um ryðgötin í loft-
inu.“
— Þú hefur ekki komist í hann
krappann þama?
„Nei, nei. Nei, nei. Ég fór lítið í
óþarfa erindagjörðum, en fór þó
ferða minna um borgina og skoðaði
fátækrahverfin og öskuhaugana.
Þama flykktust að mér betlandi
böm. Þetta var ógleymanleg
hryggðarmynd, sem þama blasti við.
Það sagði mér einhver að Líma hefði
ráðið við íbúafjöldann eftir stríð, eitt-
hvað innan við fjögur hundrað
þúsund manns. Nú búa þar átta
milljónir. Ódaunninn af þessum
öskuhaugum mannlífsins var svo
sterkur að hann var í vitum mér
mörgum dögum eftir að ég fór frá
landinu. Þessi örsnauða öreigastétt
hefur vart átt annars kost en að
leggja á glæpabrautina. Stúlkur
leggjast út í vændi á bamsaldri og
böm selja eiturlyf á götum úti.
Það er ákaflega þörf lexía fyrir
stjómmálamann frá þróuðu ríki, þar
sem verið er að rífast um kaup-
máttarstig og prósentur, að kynnast
þjóðfélagi, þar sem enginn veit hvort
hann lifir næsta dag.“
Viðtal: Karl Blöndal
Ljósmynd: Ól.K. Magnússon
Svíþjóð:
Nýjungar
í olíu-
og vatns-
geymslu
Stokkhólmi, SIP.
í SVÍÞJÓÐ hafa nú komið fram
tvær nýjar uppfinningar á sviði
geymslutækni. í báðum tilvikum
er um að ræða fljótandi geyma.
Annar er ætlaður til þess að
geyma olíu, en hinn vatn.
Olíutankurinn fljótandi hefur
verið lengi í smíðum. Fyrst kom
hugmyndin fram á sjöunda áratug-
inum, en nú fyrst hefur verið gerð
alvara úr henni. Þvermál tanksins
er 26 m, en rúmtak hans getur
verið frá 1.000 rúmmetram upp í
3.000.
Það sem gerir geyminn sérstakan
er það að hann er fljótandi. Hann
var hannaður með það fyrir augum
að hægt væri að nota hann þar sem
erfitt er að koma tönkum fyrir á
Iandi, eða þar sem það þykir ekki
heppilegt af öryggisástaeðum. Er
skemmst að minnast framkvæmd-
anna í Helguvík.
Hin uppfínningin er talin getá*r
komið að miklum notum á þurrka-
svæðum. Sænskur uppfinninga-
maður að nafni Karl Dunkers hefur
unnið að hönnun þessa geymis í
mörg ár. í raun er ekki um tank
að ræða, heldur væri nær að tala
um flotgirðingu. I flotgirðinguna
er safnað vatni, t.d. með því að
koma henni fyrir utan við árósa
stórfljóta, eða safna í hana rigning-
arvatni. Enginn botn er á henni,
þar sem gamalkunnugt eðlisfræði-
lögmál einangrar vatnið fríf^-
umhverfinu. Sjór er nefnilega
þyngri en vatn, og það eitt er nóg
til þess að vatnið blandast ekki sjón-
um. Hins vegar er plastdúkur
strengdur ofan á tankinn til þess
að vatnið gufi ekki upp. Til þess
að flytja tankinn, eða flotgirðing-
una, þarf aðeins að setja spotta í
hana og draga með skipi á áfanga-
stað.
Verkfræðideild Tækniháskólans
í Lundi hefur dásamað uppfínningu
Dunkers mjög og segir hana ein-
falda, ódýra og handhæga lausn á
vatnsskorti margra þurrkasvæða.
Kj arnorkutilraunir:
Samningur
um eftirlit?
Washington, AP.
BANDARÍKJASTJÓRN og yfir-
völd í Sovétríkjunum hafa komist
að samkomulagi um að hefja við-
ræður um eftirlit með því að
gildandi ákvæði um takmörkun
kjarnorkutilrauna neðanjarðar
séu virt, að sögn heimildamanna
innan bandarisku stjórnarinnar.
Heimildamennirnir, sem ekki -
vildu láta nafna sinna getið, töldu
Ifklegt að viðræðumar myndu hefj-
ast síðar í sumar, en vildu ekki
segja til um hvar þær myndu fara
fram.
Árið 1974 gerðu stórveldin með
sér samkomulag sem kveður á um
að kjamorkusprengjur, sem
sprengdar era neðanjarðar, megi
ekki vera stærri en 150 kílótonn.
Fari viðræðumar fram, verður það
í fyrsta sinn, sem stjóm Reagans
Bandaríkjaforseta ræðir við Sovét-
menn um eftirlit með því að ákvæðij
þetta sé í raun virt.
Reagan forseti hefur ásakað Sov-
étmenn um að sprengja stærri
sprengjur en samkomulag ríkjanna
leyfír. Gorbachev, leiðtogi Sov-
étríkjanna, hefur hins vegar skorað
á Bandaríkjamenn að hætta kjam-
orkutilraunum neðanjarðar.