Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
>
*

HÁLF öld er liðin síðan
borgarastyrjöldin á Spáni
hófst. Hún var ein
blóðugasta o g grimmasta
styrjöld, sem háð hefur
verið, og varð eins konar
„undirbúningsstríð“ síðari
heimsstyrjaldarinnar.
Fáar styrjaldir hafa komið
eins miklu róti á hugi
manna, nema ef vera kynni
Víetnamófriðurinn, og
deilurnar um hana eru
ekki hljóðnaðar.
Borgarastyijöldin á Spáni 1936-1939 var
Qórða stríðið á spænskri grund síðan í byrj-
un 19. aldar. Agreiningsefnin voru yfirleitt
hin sömu í öllum þessum styijöldum: staða
kaþólsku kirkjunnar, sambúð Kastilíu og
Katalóníu og Baskahéraðanna og samskipti
ólíkra stétta. Áhrif nútímatækni mögnuðu
þessar deilur, sem leiddu til styijaldar á
erfiðu tímabili í sögu Evrópu með þeim af-
leiðingum að aðrar þjóðir drógust inn í
átökin, þó í misjafnlega miklum mæli væri.
Stríðið átti rætur að rekja til spænskra
aðstæðna, en varð alþjóðlegt deilumál og
úrslit þess réðust af ytri aðstæðum.
Primo de Rivera einræðisherra, sem hafði
leitt nýlendustríð í spænsku Marokkó til
lykta 1925, sagði af í 28. janúar 1930 þeg-’
ar herinn hætti að styðja þar sem hann réð
ekki við afleiðingar kreppunnar. Alfonso
konungur XIII hrökklaðist frá völdum 14.
apríl 1931, lýst var yfir stofnun lýðveldis
og Alcala Zamora var kjörinn forseti.
Lýðveldissinnar gerðu ýmsar róttækar
breytingar. Katalóníumenn fengu heima-
stjórn (en Baskar ekki). Ríki og kirkja voru
aðskilin og þrengt var að kirkjunni. Margir
foringjar í hemum voru settir á eftirlaun,
hafizt var handa um þjóðnýtingu stórra jarð-
eigna og reynt að hækka laun iðnverka-
manna, þótt það væri erfitt vegna
kreppunnar, sem hafði alvarleg áhrif.
Róstusamt var á þessu tímabili. íhalds-
menn gerðu uppreisn í Sevilla í ágúst 1932.
I janúar 1933 gerðu stjórnleysingjar í Barc-
elona uppreisn og hún breiddist út til
annarra borga og var bæld niður með erfiðis-
munum (stjómleysingjar og „syndikalistar"
vildu kollvarpa kapitalistakerfinu og fyrir-
litu samvinnu sósíalista við miðstéttimar).
Hægrimenn undir forystu Gil Robles
fengu meirihluta í kosningum í nóvember
1933 og hófust handa um að afnema flest-
ar breytingar, sem höfðu verið gerðar. Þeir
höfnuðu heimastjómarkröfum Baska, sem
höfðu stutt þá og gengu þá í lið með vinstri
mönnum.
Vinstrisinnar sameinuðust í „alþýðufylk-
ingu“, efndu til allsheijarverkfalls 1934 og
gerðu uppreisn í Katalóníu og Astúríu. Efna-
hagsástandið versnaði stöðugt og alþýðu-
fylkingin sigraði í kosningum í febrúar 1936.
Enn er deilt um_________
borgarastríðið á Spáni
hálfri öld síðar
Vinstri stjóm var mynduð og marxistinn
Manuel Azana var kjörinn forseti 10. apríl
í stað Zamora, sem var settur af fyrir að
fara út fyrir valdsvið sitt.
Ólgan magnaðist og stjórnin réð ekki við
ástandið. Hinn 13. júlí var leiðtogi konungs-
sinna, Calvo Sotelo, veginn og morðið
sannfærði hægri menn um að regla yrði
ekki aftur komið á nema með hernaðarein-
ræði.
UPPREISN í MAROKKÓ
Stríðið hófst fjómm dögum síðar, 17.
júlí 1936, þegar spænski herinn gerði upp-
reisn gegn lýðveldisstjórninni í Madrid í
Melilla og fjómm öðmm setuliðsbæjum í
spænsku Marokkó. Francisco Franco, yngsti
herforingi Spánar og fv. herráðsforseti, sem
hafði verið sendur í útlegð til Kanaríeyja,
fór í flugvél til Melilla til að taka við stjóm-
inni. Emilio Mola, fv. yfirmaður hersins í
Marokkó, sem hafði verið sendur til Pampl-
ona, hafði samband við hægri flokka og hóf
viðræður við falangista.
Daginn eftir gerðu hermenn í 12 borgum
á meginlandi Spánar uppreisn. Uppreisnin
fór út um þúfur í Madrid, Barcelona og á
Miðjarðarhafsströnd Spánar. Hún heppnað-
ist í Cadiz, Sevilla og Hualva á Suður-Spáni
og hinn gamli kjarni Spánar, Gamla Kast-
ilía, Leon, Aragónía, Navarra og hluti
Galizíu, komust undir yfirráð þjóðernis-
sinna, auk spænsku Marokkó, Kanaríeyja
og Mallorca.
Þjóðernissinnar, eins og uppreisnarmenn
kiilluðu sig, einbeittu sér að því að koma á
sambandi milli miðstöðva sinna. Hermenn
voru sendir flugleiðis til Algeciras og La
Line og með skipum yfir Gíbraltarsund, þar
sem flota Francos tókst að hrekja burtu
herskip Madrid-stjórnarinnar með aðstoð
ítalskra sprengjuflugvéla. Reynt var að
koma á sambandi milli heija Mola á Norður-
Spáni, sem safnaðist saman í Burgos, og
Queipo de Llanos hershöfðingja í suðri með
áhiaupi á Badajoz 15. ágúst. Tilraun Mola
hershöfðingja til að bijótast til Madrid úr
norðri með 30.000 manna liði varð að engu
í Guadarrama-fjöllum, en brátt var allur
Vestur-Spánn á valdi Francos.
Þjóðernissinnar mynduðu stjórn í Burgos
24. júlí undir forystu Cabanellas hershöfð-
ingja. Franco var opinberlega skipaður
leiðtogi þeirra í október. Auk hersins studd-
ist hann við konungssinna, landeigendur og
harða stuðningsmenn kirkjunnar, hægri
flokka og falangista og „karlista" í Baska-
héruðunum.
Lýðveldissinnar mynduðu stjórn í Madrid
4. september undir forystu Francisco Largo
Caballero. Þeir nutu stuðnings Katalóníu-
manna og Baska og vinstri flokka, stjórn-
leysingja, kommúnista og sósíalista. Nokkur
hluti flotans og meginhluti flughersins
fýlgdu lýðveldissinnum að málum. Stjóm-
leysingjar höfðu mest fylgi í fátækustu
héruðunum á strönd Miðjarðarhafs og í
Barcelona, en Zaragoza í Aragóníu var
nokkurs konar höfuðborg þeirra. Sósíalistar
voru öflugir í borgunum, einkum Madrid.
BLÓÐUGT STRÍÐ
Uppreisn hersins í Marokkó leiddi til blóð-
ugs borgarastríðs, sem stóð í tæp þijú ár.
Um 600.000 Spánveijar féllu, þar af
130.000 sem voru myrtir, líflátnir og skotnir
að baki víglínunnar þegar öll andstaða var
bæld niður í stríðslok. Báðir aðilar gerðust
sekir um grimmdarverk. í stríðinu börðust
75.000 ítalskir hermenn, 16.000 Þjóðveijar
og 40.000 erlendir sjálfboðaliðar fjandsam-
legir fasistum, auk 2-3.000 Rússa.
Stjómleysingjar í Barcelona svömðu upp-
reisn hersins í Marokkó með því að lýsa
yfir: „Fasisminn verður ekki sigraður nema
með þjóðfélagsbyltingu." Útrýming vinstri-
sinna hófst á yfirráðasvæði þjóðernissinna
og stjórnleysingjar og hluti sósíalista hófu
baráttu fyrir byltingu. í Andalúsíu var bylt-
ingin notuð sem afsökun til að að leysa
staðbundin deilumál og myrða „stéttarfjend-
ur.“ í Katalóníu gekk þetta heldur rólegar
fyrir sig.
Hvarvetna vom helztu skotmörkin prest-
ar, kunnir hægrimenn eða menn sem vom
of vel klæddir og töluðu of góða spænsku.
Einkaeignir vom gerðar að sameign al-
þýðunnar og sums staðar vom peningar
afnumdir. Byltingarsinnar töldu nauðsyn-
legt að gera byltinguna að vemleika áður
en þeir snemst til varnar, en vom sjálfum
sér sundurþykkir.
Þjóðernissinnar vildu líka nýtt þjóðfélag,
sem þeir vildu byggja á „eilífum sannindum“
þjóðarsögunnar. Lítill munur var á orðalagi
þeirra og lýðveldissinna. Stjórnleysinginn
Diego Abad de Santillan sagði: „Blóðsút-
hellingar em óhjákvæmileg afleiðing bylt-
ingarinnar, sem hrífur allt með sér og eyðir
öllu sem á vegi hennar verður unz hún
fjarar smám saman út.“ Kjörorð Queipo de
Llano hershöfðingja: „Náðun og sakampp-
gjöf em orð sem verða að hverfa úr
spænskum orðabókum.“ Deiluaðilar vom
a.m.k. sammála um það að byltingu yrði
ekki komið á nema með blóðsúthellingum.
Hitler sendi þjóðemissinnum sprengju-
flugvélar og hina frægu Condor-herdeild,
skriðdreka og stórskotaliðsvopn. Stalín
sendi lýðveldissinnum skotfæri, tækniráð-
gjafa og pólitíska „kommissara". „Komint-
ern“ kom á fót „Alþjóðaherdeild" sjálf-
boðaliða af ýmsu þjóðerni, sem kom í
nóvember 1936.
wmM
•’r*—-"' ■■