Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
23
okkar á leiksýningum. Það fóru
fram ijölbreytileg skoðanaskipti um
leikhús á fræðilegu plani. Það er
erfítt að meta hvemig allt þetta
kemur að gagni, en þetta var ómet-
anlegur og góður farangur fyrir
leikstjóra. Áþreifanlegast og mest
lærði ég þó á að fylgjast með upp-
setningum á Dramaten, þjóðleik-
húsi þeirra Svía. Ég fylgdist með
a.m.k. 3 uppsetningum Álfs Sjöberg
sem var einn virtasti leikstjóri
þeirra. Hann var umdeildur „ein-
valds“-leikstjóri sem þá voru að
komast undir smásjá hjá róttæku
leikhúsfólki. Hann var þó talinn
einn af þeim bestu ásamt Bergman.
Ég fylgdist reyndar með Bergman
líka, þegar hann setti upp „Woyz-
ek“ eftir Búchner. Að sjá þessa tvo
menn vinna var ómetanleg reynsla,
ekki síst við að takast á við mismun-
andi verk.“
— Þú vildir strax þarna verða
leikstjóri?
„Það var aldrei nein afdráttar-
laus ákvörðun, en smám saman fór
ég að einbeita mér að leikstjóm.
Ég hafði lesið mikið um leikstjóm
og fræga leikstjóra og hélt kannski
að leikhúsfræðin næði yfir hana
líka. Þegar ég vissi að mig langaði
til að einbeita mér að leikstjóm sá
ég jafnframt að það var ekki auð-
fengin menntun. Það var ekki hægt
„Já, ég var svo heppinn að mér
bauðst mjög fljótt uppsetning í at-
vinnuleikhúsi, ekki strax samt, því
við höfum öll þurft að sýna okkur
og sanna eins og þú veist. Þegar
ég leikstýrði minni fyrstu sýningu
hjá LR, þá var é þegar búinn að
setja upp þijár sýningar með
áhugaleikumm og ungu fólki. Ég
fann aldrei fyrir fordómum gagn-
vart mér, vegna þess að ég kæmi
þessa leið inn í leikstjómina. Maður
hefur heyrt að ákveðnir leikarar
hnýti í okkur leikhúsfræðinga, en
aldrei augliti til auglitis. Mér var
aldrei vantreyst eða litinn hom-
auga, en maður mætir heilmiklum
efasemdum sem komungur leik-
stjóri eins og von er. Leikarar geta
verið grimmir við leikstjóra — það
er erfitt að vinna sig upp. Ungir
leikstjórar þurfa að koma ansi vel
brynjaðir inn í sínar fyrstu uppsetn-
ingar, því þá er óöryggið svo mikið.
Það tekur nokkrar uppsetningar að
læra á sjálfan sig og leikarana."
— Þú hefur kannski byrjað
eins og svo margir leikstjórar
að staðsetja Ieikarana í huganum
eða á skrifborði fyrir framan
þig, áður en þú byrjaðir að æfa
með þeim?
„Já, já, ég held ég hafí aldrei
verið eins skipulagður leikstjóri og
í alfyrstu uppsetningum mínum. Þá
Úr Stundarfriði eftir Guðmund Steinsson. Varð vinsælasta nýja íslenska leikritið sem
Þjóðleikhúsið hafði sýnt. Frumsýnt 1979. Sýningunni var boðið til 7 borga í Evrópu
næstu tvö árin. Frá vinstri: Helgi Skúlason, Guðrún S. Gísladóttir, Sigurður Sigurjóns-
son og Kristbjörg Kjeld.
viðkomandi leikarar geti leikið eitt-
hvert atriði eitt kvöldið standandi
þétt saman og næsta kvöld með
10 metra á milli sín án þess að láta
samspilið raskast. Það skiptir sköp-
um þetta samband, þetta líf milli
persónanna. Smám saman neglir
maður síðan niður stöður. Ég hef
aldrei verið rígnegldur í staðsetn-
ingar. Ég hef þróast út í það að
prófa margar leiðir. Enda fékk ég
orð á mig um tíma, sem mér þótti
orðið ansi hvimleitt, að vera hóp-
vinnupostuli!!!"
— Þú ert m.ö.o. ekki þessi
ákveðni, harði „einvalds“-leik-
stjóri?
„Ég fékk það orð á mig um tíma
að ég leyfði hópnum að ráða of
miklu; þ.e. að leikararnir fengju
meira að segja til um það, hvað
þeir voru að gera en hafði tíðkast
áður. Eftir á að hyggja var maður
einmitt þá ákveðnari en nokkru
sinni. Veigamest fyrir mig núna er
að prófa ótaT leiðir, sía síðan úr,
þar til „réttar“ forsendur eru fundn-
ar. Spurningin er hvað virkar og
ar og líkami eru hráefni harts og
verkfæri, sem hann þarf að bera á
borð kvöld eftir kvöld fyrir fleiri
hundruð manns. Hann rífur úr sér
hjartað og hendir því frammí sal!
Maður fellur í stafi hvað eftir annað
yfir þeim kjarki sem þarf til að
vera leikari. Mér finnst þetta starf
óendanlega aðdáunarvert. Það er
ótrúlegt hvernig leikari getur kvöld
eftir köld endurvakið þær tilfinning-
ar sem viðkomandi persóna á
sviðinu þarf á að halda — og hann
kcmst ekki upp með neitt svindl!
Leikarar geta að vísu fleytt sér á
tækni í vissum tilvikum, en það
gengur ekki til lengdar. Enda verð-
ur aldrei galdur í leikhúsi, nema
þetta sanna tilfinningaflæði sé í
gangi."
— Nú hafa leikstjórar mis-
munandi orð á sér fyrir það
hvernig þeir koma fram við leik-
ara. Myndir þú segja að þú væri
„góður“ við leikara?
„Góður! Það er ekki mitt að
dæma það. Ég lem þá ekki 'sundur
og samán á æfingum og öskra ekki
í leikhúsið. Allt yngra leikhúsfólk
t.d. í Svíþjóð á þessum árum lýsti
frati á allt þetta gamla og fór að
stofna sína eigin leikhópa, þar sem
það vildi sjálft ráða t.d. hvaða leik-
rit ætti að sýna o.s.frv. í allt of
mörgum tilfellum fór þetta út í öfg-
ar og vitleysu, sem m.a. kom fram
í að sumstaðar vildi fólk losa sig
við leikstjórann og allur leikhópur-
inn átti að taka sameiginlega
ákvörðun um allt, jafnvel styrk á
einhverri kastaraperu! Það er til
skemmtileg saga um þetta frá Lilla
Teatem í Helsingfors, sem Bengt
Ahlfors segir frá í bók nokkurri.
Þau vom að setja upp Þrettánda-
kvöld og það var enginn leikstjóri,
þau ætluðu að gera þetta saman,
því þau vom svo góð! Æfing eftir
æfingu fór í það að ræða innkomur
og útgöngur leikaranna og það kom
til atkvæðagreiðslu um hvort ein-
hver persóna ætti að koma inn á
þessum staðnum eða hinum. Og
Bengt afgreiðir þetta svo skemmti-
lega: „Det blev inte demokrati, dét
blev idioti.“ Allt átti að vera svo
Úr sviðsetningu Stefáns á eigin leikgerð af Sölku Völku
eftir Halldór Laxness. Salka (Guðrún S. Gísladóttir)
stendur yfir líki móður sinnár (Margrét Helga Jóhanns-
dóttir) í leikmynd Þórunnar S. Þorgrímsdóttur, en
samvinna þeirra Stefáns hefur oft verið rómuð. Sýning-
in var valin framlag íslands á Leikhús þjóðanna 1982
og var það í fyrsta skipti sem íslenskt leikhús var kynnt
á þeirri hátíð.
að læra leikstjórn nema kannski
helst í austantjaldslöndunum."
Fylltist skelfingu þegar á
leiksviðið var komið
— Nú hefur þú örugglega orð-
ið var við að leikhúsfólki finnst
oft eins og leikhúsfræðingar,
sem hafa lært sitt fag utan leik-
hússins séu ekki jafnhæfir og
þeir sem hafa alist upp innan
þess — er ekki einhver smátog-
streita þarna?
„Meðan þetta nám var óþekkt
og nýtt, þá fóm leikarar náttúm-
lega í vöm gagnvart leikstjórum,
sem komu þessa leið. í rauninni er
engin formúla eða uppskrift til fyr-
ir góðri leikstjórnarmenntun. Um
hana hafa verið haldin heilu þingin.
Fyrst og síðast felst hún í því að
setja upp, aftur og aftur. Það er
svo umdeilanlegt hvaða eiginleika
góður leikstjóri á að hafa. Ég hef
stundum látið draga mig út í að
halda leikstjórnarnámskeið. Maður
getur farið í gegnum vissa gmnd-
vallarþætti, gefið leiðbeiningar t.d.
um skynsamlega uppbyggt æfinga-
skeið. En það em allt meira og
minna verkstjómaratriði. Þegar allt
kemur til alls segir maður
bara ... „ Lifiði lífinu! Takið eftir!
Talið við fólk! Lesið bækur, horfið
á kvikmyndir og leiksýningar! Hafið
augun og öll skynfæri opin!“ Það
er fyrst og fremst reynsian sem
kennir manni get ég sagt eftir 15
ár í bransanum. Það er auðvitað
góður skóli fyrir óreyndan leikstjóra
að starfa með reyndustu leikumm
landsins í uppsetningu eftir upp-
setningu."
— Þú fékkst mjög fljótt tæki-
færi til að leikstýra að námi
loknú, hvernig voru viðtökumar
og viðbrögðin við þér?
staðsetti maður leikarana heima í
ákveðnum atriðum. Maður gekk svo
langt að hafa gmnnplan af sviðinu
og bjó til skemmtiiegar uppstilling-
ar með því að færa fram og tii
baka eldspýtustokka og rakbursta.
Síðan fylltist ég skelfingu þegar
komið var á leiksviðið og uppgötv-
aði að leikararnir gengu mishratt —
höguðu sér ekki eins og mynda-
styttur, því auðvitað vom þeir
lifandi fólk. Ég lagði þessar að-
ferðir niður, hætti að forvinna
staðsetningar. Auðvitað skiptir
máli hvernig leikarar em staðsettir
því öll leikstjórn er fyrst og síðast
spuming um brennidepil þ.e. hvar
leikstjórinn vill að athygli alls áhorf-
endaskarans sé á hveiju augnabliki
og hvert hún á að flytjast næst.
En staðsetningar verða að hafa
sínar forsendur. I byijun hættir
manni til að hugsa þær myndrænt
fallegar og skemmtilegar, án þess
að spyija sig hvort þær standist
tilfinningalega eða leikrænt. Byij-
endur í leikstjóm lenda oft í
kjánalegum deilum við leikara. Það
rís kannski upp ágreiningur milli
þeirra um eitthvert atriði og ef leik-
stjórinn hefur ekki nægilegt sjálfs-
öryggi þá fer hann í varnarstöðu
og hafnar skoðun leikarans, til þess
að það þurfi ekki að líta þannig út
að hann sé að lúffa eða gera mis-
tök. Maður er hræddur um að það
sé fundinn á manni veikur blettur
ef allt er ekki pottþétt."
Samvínna leikara og
leikstjóra er eins
og ástarsamband
— Hvernig vinnurðu hlutverk
með leikara, hvað er aðalatriðið
i vinnunni með honum?
„Það hefur breyst eins og allt
annað. Maður telur sér trú um að
maður sé stöðugt með sjálfan sig
og sína vinnu í endurskoðun til að
staðna ekki. Það sem gerir þetta
starf svo fjölbreytilegt og lifandi
er að þú ert alltaf að takast á við
ný og ný verkefni með nýju fólki.
I seinni tíð vinn ég miklu meira út
frá leikaranum, held ég. í byijun
hafði ég ákveðnari skoðanir á per-
sónunni, sem verið var að túlka og
reyndi að fá leikarann til að fallast
á þær. Áður fyrr skiptu staðsetning-
ar miklu máli, raddstyrkur og
raddbiær voru atriði sem maður
talaði um. í dag finnst mér öll þessi
atriði koma eftirá. Grundvallarat-
riði í vinnunni með leikaranum er
að finna „rétta" eða „sanna“
stemmningu á hveiju augnabliki.
Við erum alltaf að vinna með skrif-
aðan leiktexta og galdur leikstjór-
ans felst í því að lífga hann, þannig
að hann verði annað og meira en
innantóm orð. Vinnan með leikaran-
um byggist á því að gefa þessum
orðum líf þannig að áhorfandinn
trúi á þau á stund og stað. Leikar-
inn og leikstjórinn verða að finna
sér sameiginlega forsendur fyrir því
hvers vegna viðkomandi persóna
segir einmitt þessa setningu á þess-
um stað og stundu, þetta er enda-
laus leit að „réttum" forsendum.
Ef vel á að vera þarf stemmningin,
forsendumar, að vera svo rétt að
hvað upplifir leikarinn sem satt og
rétt og hvað finnst honum vitleysa.
Það þýðir aldrei að þvinga leikara
til að gera hluti sem honum finnst
rangir, það skilar aldrei góðum
árangri. Ef leikarinn er ekki sjálfur
með þá tilfinningu að einhver sena
sé rétt, þótt manni finnist það sjálf-
um, þá verður hún heldur aldrei
rétt, þótt hann leiki 100 sýningar.
Leikstjóm er spuming um vissa
„diplomatiu" og gagnkvæmt traust.
Skemmtilegast er þegar vinnumór-
allinn verður þannig að maður þarf
jafnvel ekki að segja leikara hvað
hann á að gera, þegar leikari og
leikstjóri em famir að lesa hugsan-
ir hvor annars. Galdurinn er að láta
leikarann aldrei finna að hann sé
að taka við leikstjórn, heldur láta
hann upplifa leikinn sem sína sköp-
un. “
— Því miður sér maður oft
leik á sviði, sem ekki nær manni,
sem er innantómur og iíflaus.
„Já, ástæðan fyrir því að maður
sér ekki árangur á sviði er oft sú
að leikarinn er ekki nógu heill í því
sem hann er að gera. Hann er að
framfylgja fyrirskipunum leikstjór-
ans, sem verða honum ekki eðlileg-
ar. Maður heyrir leikara endalaust
þrasa og rífast út af leikstjórum.
Einn er skammaður fyrir að segja
aldrei neitt, annar fyrir að rífa kjaft
hveija stund og láta leikarana aldr-
ei í friði, en auðvitað er það fyrst
og fremst árangurinn sem ber leik-
stjóranum vitni. Áhorfandanum
kemur ekkert við hvernig æfinga-
ferlið gekk fyrir sig eða þá hvernig
leikstjórinn vann sitt verkefni, svo
framarlega sem hann skilar góðum
sýningum. Leikarar verða að um-
bera leiðinlega leikstjóra og öfugt.
Leiðinlegir leikarar geta náð fanta-
góðum árangri og það skiptir
höfuðmáli. Starf leikarans er eigin-
lega alveg einstakt sem starf. Állir
listamenn vinna út frá sjálfum sér,
gefa af sér, en leikarinn er alveg
sér á parti, því hans eigin tilfinning-
á þá. Ég er ekki heldur með nein
læti, það er ekki aðferð sem hentar
mér. Við getum talað um það dög-.
um saman, hvað þetta eru furðuleg
og flókin samskipti. Einhver hefur
sagt og ég tek fyllilega undir það
að samvinna leikara og leikstjóra
sé eins og ástarsamband. Þetta
verður svo náin og tilfínningaleg
samvinna, þar sem maður verður
að treysta mótaðilanum hvort sem
það er karlmaður eða kona. Stund-
um kviknar ekki þetta ástarsam-
band, þá eru einhveijar efasemdir
í gangi _og árangurinn lætur standa
á sér. Á þessu hef ég enga lausn,
maður verður bara að bregðast við
því á hveijum stað og tíma, reyna
að átta sig á ástæðunum og tala
út um það. Oft gerist þetta þegar
viðkomandi leikari er ekki sammála
leikstjóranum um túlkun. Það getur
verið strembið þegar leikari getur
ekki sætt sig við heildarsýn leik-
stjórans. Þá riðlast hópstemmning-
in, það afl sem þarf að vera til
staðar hjá öllum þátttakendum sýn-
ingarinnar. Svona uppákomur eru
algengari í stórum og fjölmennum
sýningum."
ÖIl leikrit eru
vandamálaleikrit
— Hér á landi hatast fólk mik-
ið út í allt sem er sænskt, en þó
sérstaklega sænsk „vandamála-
leikrit“. Þú byijaðir á því að setja
upp nokkur svoleiðis verk, eins
og Sandkassann og Elliheimilið.
Varstu undir sterkum sænskum
áhrifum þegar þú komst heim
frá námi?
„Það voru miklir umbrotatímar í
sænsku leikhúsi þá. Það fór fram
endurmat á öllum leikhúsviðhorfum
samhliða miklu stærri og víðtækari
hlutum sem voru að gerast í þjóð-
félögum V-Evrópu og kenndir voru
við stúdentauppreisnir og ’68-bylt-
ingu. Þær umbætur sem sú hreyf-
ing leiddi af sér skiluðu sér líka inn