Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Síða 110

Í kafla 5.2 mun farið yfir það helsta sem ritað hefur verið um rím é : æ.
Litið verður til þess hvernig það hefur verið skýrt og staðhæfingar Björns
um tíðni rímsins skoðaðar með gagnrýnum hætti. Í kafla 5.3 verður
stungið upp á nýrri skýringu á rími é : æ þar sem það er tengt mállýsku -
bund inni breytingu æ í hljóðasamband j og sérhljóðs sem í handritum var
ritað t.d. „iæ“ eða „ie“. Í kafla 5.4 verða teknar saman helstu niðurstöður.
5.2 Eldri skýringar og tíðni
Finnur Jónsson vakti athygli á rími é : æ í inngangi að útgáfu helgikvæða
sem eignuð eru Jóni Arasyni (útg. Finnur Jónsson 1918:11–12). Í 4. erindi
Ljóma ríma lénis og væni (1918:38) og í 31. erindi Krossvísna vér og fær
(1918:75). Finnur dró af þessu þá ályktun að æ hefði ekki tvíhljóðast fyrr
en eftir 1550. Því til stuðnings benti hann á heimildir úr annarri átt um að
á Austfjörðum hefði æ verið einhljóð fram á 17. öld (1918:11–12), en það virt-
ist koma vel heim við að breytingin hefði byrjað einhvers staðar á landinu á
seinni hluta 16. aldar (sjá einnig Jóhannes L.L. Jóhannsson 1924:11–12).
Björn K. Þórólfsson (1925:xviii, 1929a) féllst að mestu á þetta og bætti
við útskýringu á rími é : æ. Að hans mati var síðari liður rununnar é (þ.e.
[jɛː]) á þessum tíma langt og tiltölulega fjarlægt e-hljóð er líktist mjög ein-
hljóðinu æ, sem þó var lítið eitt fjarlægara hljóð, en munurinn var lítill
fyrst ríma mátti é : æ (1929a:239–40). Birni var þó ljóst að einhvers staðar
á landinu var tvíhljóðun æ hafin löngu fyrir miðja 16. öld enda væru vís-
bendingar um breytinguna frá því um 1400 (sjá kafla 3.2). Björn taldi hins
vegar að útbreiðsla hennar hefði verið mjög takmörkuð fyrir 1550, sbr.
eftirfarandi (1925:xviii):
Þetta æ hjelst lengi í málinu, og var sá einn munur á því og é að æ var opnara;
skáldin leyfðu sér að ríma é : æ þegar nauðsyn krafði, og koma slíkar hend-
ingar ósjaldan fyrir í öllum skáldskap fram undir siðaskiftin. Jón biskup
Arason og Hallur prestur Ögmund ar son ríma oft é : æ. Breyting æ-s í hið
nýíslenska tvíhljóð æ (ai) hefur ekki náð mikilli útbreiðslu fyr en eftir 1550.
Björn vísar ekki á nein dæmi en tilgreinir þó tvö skáld. Hvað Jón Arason
snertir er víst að Björn hafði í huga helgikvæðaútgáfu Finns Jóns sonar þar
sem fyrir koma tvö dæmi eins og áður sagði. Þessi vitnisburður er þó ekki
ótvíræður því að í kvæðinu Píslargráti, sem einnig er í útgáfu Finns, eru
fimm dæmi um að orð með é og æ myndi hálfrím.48 Þetta mælir gegn því
Aðalsteinn Hákonarson110
48 Dæmin eru almætti : réttu 2:3 (Finnur Jónsson 1918:25), ættum : rétta 11:3 (1918:27),
rétt : hætti 20:3 (1918:30), rétt : hætti 31:3 (1918:33), ættum : rétta 35:3 (1918:34).