Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 125

þorsteinn g. indriðason
Setningarlegar samsetningar í íslensku
1. Inngangur1
Í setningarlegum samsetningum (e. phrasal compounds), þ.e. í samsetn ing -
um sem hafa setningarlega fyrri liði, virðist fyrri liðurinn ættaður úr setn -
inga hluta málfræðinnar (e. syntax) en seinni liðurinn úr orðasafni (e. lex-
icon) líkt og kemur fram í dæminu í (1):2
(1) Tryggvi Þór spilaði út [[bannað-að-gera-grín-að-fötluðum]-spilinu].
Í (1) er um að ræða fyrri lið sem er lýsingarorðsliður með nafnháttar setn -
ingu og seinni lið sem er nafnorð. Slíkar samsetningar eru áhugaverðar í
ljósi almennra hugmynda um samband orðasafnsins og setningahlutans
innan málkunnáttufræðinnar (e. generative grammar). Það er einkum vegna
þess að ýmsir skólar þar gera ráð fyrir sjálfstæði orðasafnsins og setninga -
hlut ans og að á milli þessara þátta séu ekki önnur tengsl en þau að orðin,
ein föld, afleidd eða samsett, fari úr orðasafninu til þess að mynda setning -
arn ar. Ekki er gert ráð fyrir því að þetta geti verið á hinn veginn, þ.e. að
reglur um myndun afleiddra orða og samsettra orða í orðasafninu geti sótt
formgerð úr setningahlutanum til þess að nota við orðmyndun eins og
raunin virðist vera í (1).3 Þar virðist vera um venjulega setningu að ræða í
fyrri lið og því er vart hægt að halda því fram að liðurinn eigi upptök sín
í orðasafninu. Hægt er að breyta honum á ýmsan hátt með því að auka við
Íslenskt mál 38 (2016), 125–142. © 2016 Íslenska málfræðifélagið, Reykjavík.
1 Þessi grein er að stofni til fyrirlestur sem ég flutti hjá rannsóknarhópi í norrænni
málfræði og merkingarfræði við háskólann í Björgvin vorið 2011, á 26. Rask-ráð stefn unni
í janúar 2012 og síðar meir á 11. alþjóðlegu ráðstefnunni um norræn mál og almenn málvís-
indi í Freiburg í apríl 2012. Áheyrendum við þessi tækifæri eru þakkaðar góðar ábendingar.
Ég þakka sömuleiðis ónefndum ritrýnum og ritstjóra Íslensks máls ágæt ar tillögur til úrbóta
sem hafa gert sitt til þess að bæta greinina. Allt sem missagt kann að vera skrifast þó á minn
reikning.
2 Phrasal í enska heitinu phrasal compounds getur átt við bæði setningar og setn ingar -
liði. Í greininni er notað heitið setningarlegar samsetningar þar sem fyrri liðirnir geta verið
sérstakur setningarliður, einfaldur eða samsettur, eða þá heil setning.
3 Tekið skal fram að íslensku dæmin um setningarlegar samsetningar sem notuð eru í
þessari grein eru raunveruleg dæmi sem höfundur hefur skráð hjá sér, fengin úr ýmsum
grein um og bókum eða af athugasemdakerfum dagblaða og af bloggsíðum.