Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 83
aðalsteinn hákonarson
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku
1. Inngangur1
Í forníslensku voru á elsta skeiði sex löng miðlæg (1a) og fjarlæg (1b) ein-
hljóð sem samsvara þremur tvíhljóðum, æ [a], ó [o] og á [a], og hljóða -
sambandinu é [jɛ] í nútímaíslensku.2 Í kerfi langra sérhljóða urðu bæði
samföll (2a) og tvíhljóðun (2b) og er venjulega gert ráð fyrir að sam föllin
hafi orðið fyrr. Þótt é samsvari í nútímamáli hljóðasambandinu [jɛ] eru
vísbendingar um breytingu é í hnígandi tvíhljóð í fornmáli (sbr. (2b), sjá
einkum 3. kafla).
(1)a. é [eː], ǿ [øː], ó [oː] (2)a. á + > á
b. [ɛː], [ɔː], á [ɑː] + ǿ > æ
b. é [eː] > [e]
æ [ɛː] (> [æ]) > [a]
[oː] > [o]
á [ɔː]3 (> [ɔ]) > [a]
Þessi grein fjallar um breytingu langra miðlægra og fjarlægra einhljóða í
hnígandi tvíhljóð (2b) og verður einkum hugað að aldri breytingarinnar en
Íslenskt mál 38 (2016), 83–123. © 2016 Íslenska málfræðifélagið, Reykjavík.
1 Þessi grein byggist að hluta á MA-ritgerð (Aðalsteinn Hákonarson 2010) skrif aðri
undir handleiðslu Jóns Axels Harðarsonar en honum færi ég þakkir fyrir leiðsögn og
hvatn ingu. Jón Axel og Kristján Árnason lásu yfir greinardrög og veittu mér gagnlegar
ábend ingar. Einnig fékk ég fjölmargar góðar athugasemdir frá Haraldi Bernharðssyni, rit -
stjóra Íslensks máls, og tveimur ónafngreindum ritrýnum sem fengnir voru til þess að lesa
grein ina yfir. Loks las Katrín Axelsdóttir greinina yfir í tveimur gerðum og var í kjölfarið
margt fært til betri vegar. Ég er þeim öllum þakklátur fyrir hjálpina en ber einn ábyrgð á
því sem enn þá er missagt.
2 Um muninn á tvíhljóðum og hljóðasamböndum verður fjallað stuttlega í kafla 2. —
Lengd sérhljóða verður hér einungis táknuð með [ː] þegar um er að ræða löng einhljóð í
forn íslensku. Í fornmáli jafngiltu tvíhljóð ávallt löngum sérhljóðum. Í nútímamáli er lengd
bæði einhljóða og tvíhljóða háð stöðu. Þetta mætti sýna með lengdarmerki innan sviga, t.d.
„a [a(ː)]“, en hér er kosið að sleppa lengdarmerkinu þegar rætt er um sérhljóðafónem
nútíma málsins.
3 Hér er gert ráð fyrir því að útkoma samfalls á og hafi verið kringt hljóð, [ɔː] (sbr.
Noreen 1923:97 og Hrein Benediktsson 2002 [1979], sjá nánar í 2. kafla hér á eftir), en
samkvæmt venju er hljóðið táknað á.