Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 86
Í heimildum kemur breyting á hljóðgildi í kerfi stuttra sérhljóða fram í
ritun áherslulausra sérhljóða (sbr. Hrein Benediktsson 1962, en sjá einnig
Jóhannes L.L. Jóhannsson 1924:19–20 og Haugen 1949). Áherslu laus i og
u í fornmáli voru að öllum líkindum hálfnálæg hljóð, [ɪ] og [ʊ]. Hljóðgildi
áherslulauss i var þannig á milli nálægs i [i] og miðlægs e [e] með áherslu,
en sennilega nær miðlæga hljóðinu enda er gjarnan ritað „e“ fyrir áherslu-
laust i í elstu handritum. Hið sama gilti, að breyttu breytanda, um samband
áherslulauss u [ʊ] við áherslusérhljóðin u [u] og o [o] og var áherslulaust u
yfirleitt ritað „o“ í elstu handritum. Samfara lækkun stuttra áherslusér-
hljóða, i [i] > [ɪ], e [e] > [ɛ], u [u] > [ʊ], o [o] > [ɔ],5 breyttust gildi bókstafa
þannig að „i“ og „u“ fóru að tákna [ɪ] og [ʊ] en „e“ og „o“ að tákna [ɛ] og [ɔ];
frá þeim tíma fór betur á að rita „i“ og „u“ fyrir áherslulaus i og u.
Handrit sýna að mynstrið „e“ ~ „o“ fyrir áherslulaus i ~ u vék ekki beint
fyrir „i“ ~ „u“ heldur var millistig þar sem ritað var „i“ ~ „o“. Fyrra skrefið
var tekið í lok 12. aldar en hið síðara um miðbik 13. aldar. Í ljósi þessa taldi
Hreinn Benediktsson að frammælt stutt áherslusérhljóð hefðu tekið að
fjarlægjast í lok 12. aldar en uppmælt um hálfri öld síðar (1962:16–17).
Hvenær tvíhljóðun í kerfi langra sérhljóða varð er umfjöllunarefni
þessarar greinar. Fram hefur komið að hún er venjulega ekki talin hafa
byrjað fyrr en undir lok 13. aldar, en í 3. kafla verða sýndar heimildir um
að þegar í kringum 1200 hafi frammæltu löngu hljóðin é og æ verið byrjuð
að breytast í hnígandi tvíhljóð. Þessi breyting hófst því um svipað leyti og
fram mælt stutt sérhljóð tóku að verða fjarlægari. Hvað uppmæltu sér -
hljóð in ó og á snertir eru heimildir ekki jafnskýrar en þó má leiða líkur að
því að tvíhljóðun þeirra hafi byrjað um miðja 13. öld eða á svipuðum tíma
og uppmælt stutt sérhljóð fóru að verða fjarlægari (sjá kafla 3.4).
Ef tvíhljóðun frammæltu hljóðanna hófst um eða fyrir 1200 er sú
breyting eldri en samfall og ǿ, sem venjulega er talið hafa gerst um miðja
13. öld (Noreen 1923:107, Hreinn Benediktsson 1959:297). Hér er því
gengið út frá því að þessi hljóð hafi tvíhljóðast hvort um sig, > [æ] og ǿ
> [øy]̯, en ǿ síðan afkringst við samfallið, [øy]̯ (> [œy]̯) > [æ]. Sam falls -
hljóðið æ hefur því frá upphafi verið tvíhljóð.
Eftir samföllin og hljóðgildisbreytingarnar, sem sennilega voru komn -
ar vel á veg um 1300, má gera ráð fyrir að einhvers staðar á landinu hafi
hljóðgildi upprunalegra einhljóða verið eins og lýst er í töflu 2.6
Aðalsteinn Hákonarson86
5 Lækkunin hefur einnig náð til frammæltu kringdu sérhljóðanna y [y] > [ʏ] og ø [ø]
> [œ].
6 Eins og fram hefur komið samsvarar forníslenskt é í nútímaíslensku hljóða sambandi
hálfsérhljóðs og sérhljóðs, [jɛ], en til að skýra þetta er jafnan gert ráð fyrir því að é hafi fyrst