Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 85

2. Sérhljóðakerfi forníslensku og tvíhljóðun
Í Fyrstu málfræðiritgerðinni (FMR), sem líklega var samin á öðrum eða
þriðja fjórðungi 12. aldar (Hreinn Benediktsson 1972:31), er greint á milli
níu hljóðgilda sérhljóða og hefur kerfi þeirra verið lýst eins og gert er í
töflu 1 (Hreinn Benediktsson 1972:126). Höfundur sýnir einnig að lengd
var aðgreinandi í pörum sérhljóða með sama hljóðgildi.
Frammælt Frammælt Uppmælt Uppmælt
ókringd kringd ókringd kringd
Nálæg i ~ í [i(ː)] y ~ ý [y(ː)] u ~ ú [u(ː)]
Miðlæg e ~ é [e(ː)] ø ~ ǿ [ø(ː)] o ~ ó [o(ː)]
Fjarlæg ę ~  [ɛ(ː)] a ~ á [ɑ(ː)] ǫ ~  [ɔ(ː)]
Tafla 1:  Hljóðgildi einhljóða í Fyrstu málfræðiritgerðinni.
Ekki leið á löngu þar til kerfið tók að breytast. Þegar komið var fram á
seinni hluta 13. aldar höfðu eftirfarandi samföll átt sér stað: e + ę > e,4 á
+  > á, ǫ + ø > ö og  + ǿ > æ. Hér er gert ráð fyrir því að útkoma samfalls
á og  hafi að hljóðgildi verið nær upphaflegu  [ɔː] (sbr. einnig Noreen
1923:97) þrátt fyrir að samfallshljóðið hafi jafnan verið ritað „a“ í handrit-
um. Þannig fæst einföld skýring á þróun rununnar vá > vo líkt og Hreinn
Benediktsson hefur bent á (2002 [1979], sjá nánar í 3.3.4 hér á eftir). Þá
hefur verið bent á að líklegra sé að kringt uppmælt sérhljóð hafi tví-
hljóðast og fengið [] sem síðari þátt en ókringt sérhljóð og að samkvæmt
þessu hafi þróun á í íslensku verið svipuð og í öðrum Norður landa málum
(Jón Axel Harðarson 2004:204).
Einnig fór hljóðgildi sérhljóða almennt á hreyfingu. Nálæg og miðlæg
stutt sérhljóð urðu fjarlægari, miðlæg og fjarlæg löng sérhljóð breyttust í
tvíhljóð með nálægan síðari hluta. Þessu mætti einnig lýsa þannig að stutt
sérhljóð hafi færst í átt að miðju sérhljóðasviðsins en löng sérhljóð í átt að
jöðrum þess. Þegar yfir lauk voru pör langra og stuttra sérhljóða með sama
hljóðgildi úr sögunni og skapast höfðu forsendur þess að ekki urðu víð -
tæk samföll við hljóðdvalarbreytinguna sem venjulega er talin hafa gengið
yfir á 16. öld.
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 85
4 Að mati Hreins Benediktssonar (1964) féllu e og ę saman löngu fyrir ritunartíma
FMR. Jón Axel Harðarson gagnrýnir rök Hreins fyrir þessu í óbirtri ritgerð (sjá Aðalstein
Hákonarson 2010:16–17).