Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 103

þessu virðist ekki óvarlegt að ætla að sjálf tvíhljóðun á [ɔː] > [ɔ] hafi
byrjað nokkru áður en elstu dæmi um „va“ (fyrir vá) > „vo“ taka að birtast,
ef til vill um miðja 13. öld.
3.5 Samantekt
Í þessum kafla hefur verið safnað saman heimildum um aldur tvíhljóðun-
ar. Enn fremur voru rædd ýmis atriði er varða túlkun heimildanna og
fjallað var um fyrri skrif um efnið. Í kafla 3.2 kom fram að til þessa hefur
breyting é, æ, ó og á í hnígandi tvíhljóð yfirleitt ekki verið talin miklu eldri
en frá því um 1300, sbr. Hrein Benediktsson (1959), en sumir fræðimenn
hafa raunar hikað við að ætla tvíhljóðun svo háan aldur, sbr. Bandle (1956)
og Küspert (1988). Í kafla 3.3 var hins vegar sýnt fram á að breytingin
gerð ist mun fyrr en álitið hefur verið. Skýrar vísbendingar eru um að
fram mæltu sérhljóðin é og æ hafi breyst í hnígandi tvíhljóð þegar um eða
fyrir 1200. Elstu heimildir um tvíhljóðun á eru frá öndverðri 14. öld en í
kafla 3.4 var líkum leitt að því að breytingin hafi byrjað um miðja 13. öld.
Um tvíhljóð un ó þekki ég ekki eldri heimildir en frá 14. öld (þá taka é og
e að ríma en ekki á ~ a og ó ~ o) en hér er gengið út frá því að þróun upp-
mæltu hljóð anna ó og á hafi verið samhliða líkt og heimildir benda til að
hafi verið raunin um frammæltu hljóðin é og æ. Niðurstaðan er því sú að
é og æ hafi lík lega tvíhljóðast um 1200 en ó og á um hálfri öld síðar.
4. Notkun einhljóðstákna fyrir ei og skyld fyrirbæri í stafsetningu
Dæmi um ritun „e“ og „æ“ fyrir ei voru í 3. kafla skýrð sem öfug stöfun
sem sýndi að tvíhljóðun é og æ væri hafin. Ekki er þetta í fyrsta skipti sem
það er gert. Eins og fram kom í kafla 3.3.1 tengdi Hægstad slíka rithætti í
handritum frá því um 1200 við tvíhljóðun æ og þar kom einnig fram að
Hreinn Benediktsson skýrði sams konar dæmi í Króksfjarðarbók frá
miðri 14. öld á sama hátt. Hreinn nefnir einnig að ritun „e“ fyrir ei endur-
spegli tvíhljóðun é (1977:42, nmgr. 1)39 en tilfærir engin dæmi um þetta.
Hins vegar hefur komið fram að Hreinn taldi tvíhljóðun ekki hafa byrjað
fyrr en undir lok 13. aldar og ljóst að tímasetning hans tekur ekki mið af
dæmum um ritun ei með „e“ í handritum frá upphafi 13. aldar (sbr. töflu
3).
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 103
39 Einnig skýrir Jonna Louis-Jensen dæmi um „e“ fyrir ei í AM 656 I 4to og AM 325
V 4to (frá um 1300–1325) sem merki um tvíhljóðun é (1979:236).