Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 104

Langt er síðan rithættir af þessu tagi í elstu handritum (frá fyrri hluta
13. aldar og fyrr) vöktu athygli fræðimanna og um þá hefur raunar talsvert
verið ritað, en að Hægstad frátöldum, sem ræddi aðeins æ en ekki é í þessu
sambandi, hefur tvíhljóðun ekki verið nefnd sem möguleg skýring. Ein
tilgáta er að snemma á 13. öld hafi átt sér stað mállýskubundin ein hljóð un
gömlu tvíhljóðanna ei, au og ey (Larsson 1889); önnur gerir ráð fyrir áhrif-
um frá norskum forritum rituðum á mállýsku þar sem ein hljóð un varð
snemma (Seip 1944, 1954); enn önnur gengur út frá áhrifum af notkun
styttinga (Weinstock 1977:425). Loks má nefna eftirfarandi tilgátu Stefáns
Karlssonar (1989:33, sjá einnig 1977:130, nmgr. 46):40
Reyndar eru þess einnig merki í elstu handritum að fyrir tvíhljóðin íslensku
hafi verið notuð einhljóðatákn, og má vera að í því efni gæti áhrifa frá kynn-
um Íslendinga af ritum á móðurmáli við fyrstu erki biskupsstóla Íslendinga í
Hamborg/Brimum (1056–1104) og Lundi (1104–1152/1153) sem báðir voru
á málsvæðum þar sem sam svar anir tvíhljóðanna íslensku höfðu einhljóðast.
Líkt og hér kemur fram eru öll upprunalegu tvíhljóðin, ekki aðeins ei
heldur einnig au og ey, stundum rituð með einhljóðstáknum í elstu hand -
ritum. Fyrir tvíhljóðin au og ey eru þá notuð tákn sem venjulega standa
fyrir ǫ og ø. Í handritinu AM 645 A 4to (um 1220) eru t.d. dæmin
„ſtrǫmr“ straumr 74.23, „løſnar“ lausnar 127.15, „glǫmþesc“ gleymðisk 20.9
og „hørþe“ heyrði 49.22 (Larsson 1885:xlvii–xlviii). Í AM 677 B 4to (um
1200–1220) koma t.d. fyrir dæmin „gopnir“ gaupnir 118.20, „ǫgo“ augu
21.13 og „brøtti“ breytti 80.11 (Larsson 1889:146–47, sjá Þorvald Bjarnar -
son 1878). Svona rithættir eru mun sjaldgæfari en ritun „e“ eða „æ“ fyrir
ei en þó er þetta nokkuð algengt í þeim tveimur handritum sem nú voru
sýnd dæmi úr (Hreinn Benediktsson 1965:70).
Hitt er mun algengara að einhljóðin ǫ og ø séu rituð sem tvíhljóð.
Dæmi um tvíhljóðstáknin „au“, „av“ og „ꜹ“ rituð fyrir bæði tvíhljóðið au
og einhljóðið ǫ (og stundum einnig ø) er að finna í nokkrum handritum
frá fyrri hluta 13. aldar (Finnur Jónsson 1919, Larsson 1889). Þetta verður
svo æ algengara eftir því sem líður á öldina (Finnur Jónsson 1919, Lind -
blad 1954:116) og á endanum varð „au“ eitt megintákna fyrir ö, útkomu
samfalls ǫ og ø (Stefán Karlsson 2002:838). Einnig eru dæmi úr handrit-
um frá því snemma á 13. öld um tvíhljóðstáknin „ey“ og „ev“ rituð fyrir ø
Aðalsteinn Hákonarson104
40 Hér á eftir verður vikið stuttlega að öllum þessum tilgátum nema tilgátu Wein -
stocks um áhrif notkunar styttinga. Meðal þess sem mælir gegn henni er að hún skýrir
aðeins dæmi um „e“ fyrir ei í stöðu á eftir r eða v en „e“ fyrir ei er ekki bundið við það
umhverfi (sjá nánar hjá Aðalsteini Hákonarsyni 2010:61).