Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Síða 115

ildir eru að þessu leyti ekki ótvíræðar (sjá rétt á eftir). Aðalatriðið hér er
hins vegar að samkvæmt þessari nýju skýringu er ekki ástæða til þess að
túlka rím é : æ sem vitnisburð um óbreytt hljóðgildi æ líkt og jafnan hefur
verið gert hingað til.
Eðlilega vakna hér ýmsar spurningar, til að mynda um hvort tengsl
hafi verið á milli breytinga æ í jæ og é í [jɛː]; um muninn á hljóðgildi síðari
hluta jæ og é [jɛː] ef þessi hljóð féllu ekki saman; um ástæðu þess að jæ var
tíðast á eftir varamæltum samhljóðum, sér í lagi v, og um það hvernig
útbreiðslu jæ um orðaforðann var háttað. Eins og gefur að skilja er ekki
rúm hér til þess að ræða þessar spurningar til hlítar og ljóst að þörf er á
frekari rannsóknum. Mig langar samt að ræða sum þessara atriða hér í lok
kaflans í von um að til gagns megi verða.
Fyrst má nefna að á svæðinu þar sem æ breyttist í jæ er líklegt að breyt-
ingin hafi ekki náð til allra orða með upphaflegt æ heldur hafi jæ verið
algengast í orðum er hófust á v og b. Ef til vill mætti túlka heimildirnar
svo að á svæðinu þar sem jæ kom fyrir hafi hljóðasambandið verið
almennt í til tekn um orðum, sem hófust á v og b, en haft víðari útbreiðslu
um orða forð ann á takmarkaðri hluta svæðisins.
Erfitt er að segja nokkuð með vissu um hljóðgildi jæ en þar sem það
rímaði við é er nærtækt að gera ráð fyrir að jæ og é [jɛː] hafi fallið saman.
Gegn þessu mælir þó að þar sem ritun æ endurspeglar breytinguna í jæ er
lang oftast notað sértákn fyrir opið e-hljóð. Með öðrum orðum, „iæ“ og
„ię“ er mun algengara en „ie“ sem rithættir fyrir jæ,61 en é [jɛː] er aftur á
móti venjulega ritað „ie“.
Eins og áður sagði benda heimildir til þess að jæ hafi verið algengast í
orðum er hófust á v og b. Þess vegna virðist eðlilegt að ganga út frá því að
breytingin æ > jæ hafi átt upptök sín í þessu umhverfi og að það hafi verið
sérlega hagfellt fyrir breytingu af þessu tagi. En að ýmsu er hér að hyggja.
Ekki virðist sennilegt að hljóðasambandið jæ ([jɛː] eða [jæː]) hefði orðið til
milliliðalaust úr einhljóðinu æ [ɛː] við venjulega hljóð breyt ingu. Eðlilegra
væri að gera ráð fyrir því að fyrst hefði fyrri hluti ein hljóðs ins orðið
nálægari, þ.e. æ [ɛː] tvíhljóðast í t.d. [æ], en þessi fyrri hluti hefði síðan
færst úr kjarna yfir í stuðul, [æ] > [jæː].
Hins vegar er ekki ljóst að hækkun fyrri hluta langa einhljóðsins æ, [ɛː]
> [æ], hafi verið viðbúin í stöðu á eftir v. Fram kom í kafla 5.2 að í stöðu
á eftir v (og á undan l eða r) hefði é gjarnan orðið fjarlægara og fallið saman
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 115
61 Í safni dæma hjá Orešnik (1982) er ritað „iæ“ eða „ię“ fyrir æ í um 70–80% tilvika
rithátta er benda til hljóðasambands ef marka má lauslega talningu mína.