Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 113

ritum fann hann alls 125 dæmi um „iæ“ eða „ie“ (oft með stafmerkjum, t.d.
„íæ“ eða „ię“) fyrir æ.55 Langflest voru frá 14. öld, einkum síðari hluta
hennar. Orešnik dró þá ályktun af þessu að í mállýsku, sem töluð hefði
verið á Norðurlandi og Breiðafjarðarsvæðinu,56 hefði langa einhljóðið æ
breyst í stígandi tvíhljóð með hljóðgildið „[iæː]“ (1982:193). Hann taldi
víst að þróun æ tengdist þróun é, sem einnig er talið hafa breyst í stígandi
tvíhljóð (sbr. 2. kafla), og gerði því skóna að átt hefði sér stað „an exten-
sion of the diphthongization process from é to a sound of the same nat-
ural class, namely æ“ (1982:194). Að mati Orešniks varð þessi framburður
æ ekki langlífur og dó að mestu út þegar um 1400. Þar sem ritað er „iæ“
eða „ie“ fyrir æ í yngri heimildum gerir Orešnik ýmist ráð fyrir því að
skrifað hafi verið upp óbreytt eftir eldra forriti (1982:190) eða því að tví-
hljóðið hafi lifað áfram í örfáum sérnöfnum (1982:185–6).
Hvað meginatriði snertir er hægt að taka undir niðurstöður Orešniks.
Ritun „iæ“ og „ie“ fyrir æ hlýtur að endurspegla breytingu þess í hljóð sem
var ólíkt bæði gamla einhljóðinu [ɛː] og hnígandi tvíhljóðinu [a] er síðar
varð almennt. Orešnik talar um stígandi tvíhljóð, en líkt og rökstutt var í
2. kafla endurspegla rithættir eins og „iæ“ og „ie“ hljóða samband hálfsér-
hljóðsins [j] og sérhljóðs. Til hægðarauka verður vísað til þessa hljóðasam-
bands sem jæ hér á eftir. Einnig virðist rétt að fallast á að fram burðurinn
hafi tíðkast á Norðurlandi og Breiðafjarðarsvæðinu,57 en hins vegar er
ólíklegt, í ljósi þess sem fram kemur hér á eftir, að jæ hafi horfið þegar um
1400.
Áhugavert er að í dæmasafni Orešniks er „iæ“ eða „ie“ langoftast ritað
fyrir æ í stöðu á eftir varamæltu samhljóðunum v og b. Í tveimur frum-
bréfum frá 14. öld eru fjögur dæmi í orðmyndunum bækr, tvær (DI 2:509,
sbr. að ofan)58 og væri („viære“ DI 3:111, sjá Stefán Karlsson 1963:38). Í
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 113
55 Orešnik telur ekki með dæmi um „iæ“ og „ie“ í orðum eins og vél, véla og vér því
þar gæti svo verið ritað fyrir é fremur en æ (1982:184, nmgr. 2). Undir þetta falla einnig
orðin vætt ‘þungi’ og vættur ‘vera’ (s.st.) því þar var upphaflega é sem snemma varð fjarlæg-
ara (sjá Noreen 1923:98). Í fornmálinu voru til tvímyndir, vætt ~ vétt og vættr ~ véttr.
56 Frumbréf og handrit með „iæ“ eða „ie“ fyrir æ, sem hægt er að staðsetja, eru frá þess-
um svæðum og því ljóst að framburðurinn sem hann endurspeglar tíðkaðist þar. Óvarlegt
er hins vegar að draga víðtækari ályktanir um landfræðilega dreifingu hans. Varð veitt
frumbréf frá því fyrir 1450 eru flest frá Norðurlandi og gefa því litlar upp lýs ing ar um
önnur svæði (Orešnik 1982:185–86, sjá einnig Stefán Karlsson 1963:xx). Tólf af átján hand-
ritum með „iæ“ eða „ie“ fyrir æ eru frá Norðurlandi eða Breiða fjarðar svæðinu en upp runi
hinna er óþekktur (Orešnik 1982:189–92).
57 En hann kynni að hafa náð til annarra svæða, sbr. nmgr. 56.
58 Varðandi dæmið „viætt“ vætt í DI 2:509, sjá nmgr. 55.