Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 101

3.4 Gildi heimildanna
Fram hefur komið að tvíhljóðun löngu miðlægu og fjarlægu sérhljóðanna
é, æ, ó og á er venjulega ekki talin eldri en frá því í kringum 1300. Björn
K. Þórólfsson og Hreinn Benediktsson töldu elstu dæmi um ritun „ei“
fyrir é vera að finna í handritinu AM 291 4to frá síðasta fjórðungi 13.
aldar. Að mati Hreins breyttust é, æ, ó og á öll í hnígandi tvíhljóð um þetta
leyti. Sumir kjósa „varfærnislegri“ nálgun og miða aldur breytingar hvers
sér hljóðs um sig við elstu heimildir í hverju tilviki. Fram kom að Oskar
Bandle gerði ráð fyrir að tvíhljóðun æ hefði byrjað í seinasta lagi á 14. öld
en tvíhljóðun ó og á ekki síðar en á 15. öld. Í yngri ritum þar sem tekin er
afstaða til tímasetningar tvíhljóðunar virðist frekar hallast að niðurstöðum
Bandles (sbr. Küspert 1988:185 og Schulte 2002:888).37
Nú hefur hins vegar verið bent á heimildir um að löngu frammæltu
hljóðin, é og æ, hafi tvíhljóðast þegar um eða fyrir 1200. Í kafla 3.3.1 voru
sýnd dæmi um æ ritað með táknum fyrir tvíhljóð. Í mjög fornum hand rit -
um er þetta ekki algengt en þó reyndust vera að minnsta kosti sextán
dæmi í handritum sem talin eru frá fyrsta fjórðungi 13. aldar eða fyrr. Í
kafla 3.3.2 voru sýnd dæmi um tvíhljóðstákn fyrir é. Ekki hafa fundist
mörg dæmi í handritum sem gætu verið eldri en AM 291 4to (um 1275–
1300) en þó kom fram að tvö dæmi eru í AM 655 XXVII 4to (um 1250–
1300), eitt í AM 677 B 4to (um 1200–1220) og tvö í AM 645 A 4to (um
1220). Loks voru í kafla 3.3.3 sýnd dæmi um gamla tvíhljóðið ei ritað með
táknum fyrir einhljóð, oftast „e“ en einnig t.d. „æ“. Líkt og tafla 3 sýnir
eru mörg dæmi um þetta í handritum frá fyrri hluta 13. aldar og síðar en
einnig eru dæmi sem gætu verið frá lokum 12. aldar. Því er varla nokkur
vafi á því að tvíhljóðun é og æ hófst einhvers staðar á landinu um eða fyrir
1200.38
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 101
37 Skomedal gerir ráð fyrir tvíhljóðun á 14. öld en getur ekki um heimildir (1969:138).
38 Mögulegt er að sum dæmanna endurspegli ekki breytingu framburðar heldur séu á
ferð misritanir. Ónafngreindur ritrýnir telur þetta sennilega skýringu á því að í Hóm ilíu -
bókinni er ritað „þær“ og „tvǽr“ fyrir karlkynsmyndirnar þeir og tveir (sjá kafla 3.3.1) vegna
þess að við hlið þeirra eru til kvenkynsmyndirnar þær og tvær. Ég leyfi mér að vitna í orð
ritrýnis:
Við þær aðstæður er ekki óhugsandi að skrifari geri ritvillur þannig að röng orðmynd
renni úr pennanum, svona eins og fólk á okkar dögum skrifar kannski óvart og í stað
of eða the í stað they á ensku eða det í stað den á dönsku.
Vitaskuld er óráðlegt að hafna slíkum möguleikum. Í þessu sambandi mætti einnig nefna
að í AM 674 a 4to (Elucidarius) frá síðari hluta 12. aldar er dæmi um „ei“ fyrir é, „fvrleit“