Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 10

Í tilteknum afbrigðum nútímamáls ber við að í staðinn fyrir leppinn það
birtist orðið hann (2), sem er samhljóða fornafni þriðju persónu eintölu í
karlkyni og hegðar sér eins og það með tilliti til setningarstöðu (sbr.
Jóhannes Gísli Jónsson 2005:352–353 og Höskuldur Þráinsson 2005:
339).
(2) a. Hann rignir í dag.
b. Í dag rignir hann.
Í eldri málfræðibókum eru það og hann með veðurfarssögnum stundum
kölluð „mállæg“ frumlög (Jakob Jóh. Smári 1920:21–22). Í nýrri ritum
eru þessi fyrirbæri aftur á móti aðgreind og það ýmist kallað leppur eða
gervifrumlag en hann gjarna fornafn eða veður-hann. Þótt skilgreiningar
á leppnum það og veður-hann séu allnokkuð á reiki virðist ríkjandi skoð -
un vera sú að hvorugt sé rökliður (t.d. Jóhannes Gísli Jónsson 2005:352–
353 og Höskuldur Þráinsson 2007:267). Við kjósum að nota hugtakið
leppur um það og gervifrumlag um veður-hann.
Í þessari grein er rökliðagerð veðurfarssagna tekin til endurskoðunar
á grundvelli viðamikillar könnunar á notkun slíkra sagna í íslensku máli
að fornu og nýju. Sérstök áhersla er lögð á notkun nafnliða með veður-
farssögnum en þeir hafa hingað til hlotið litla athygli fræðimanna (sjá þó
fáeinar athugasemdir og dæmi hjá Andrews 1982:461, Halldóri Ármanni
Sigurðssyni 1989:285, Maling 2002:69 og Wood væntanlegt). Sú stað-
reynd að veðurfarssagnir geta tekið með sér nafnliði, ýmist í nefnifalli,
þolfalli eða þágufalli, er til marks um að þær eru ekki alltaf rökliða lausar.
Með setningafræðilegum prófum sýnum við fram á að nafnliðirnir eru
frumlög í nútímamáli. Auk frumlagseiginleika nafnliða fjöllum við einnig
um stakar veðurfarssagnir, merkingu þeirra, setningarstöðu og notk un
leppsins það og gervifrumlagsins hann með þeim.
Efnisskipan greinarinnar er sem hér segir. Í 2. kafla er fjallað um veður -
farssagnir í nútímamáli. Þar er rætt um uppkomu leppsins það, dreif ingu
hans og setningafræðilegt hlutverk (2.2), gervifrumlagið hann í íslensku
og öðrum norrænum málum (2.3) og loks um nafnliði með veður fars sögn -
um (2.4). Í 3. kafla er sjónum beint að veðurfarssögnum í fornmáli. Þar er
bæði gerð grein fyrir veðurfarssögnum með og án nafn liða (3.2) og setn-
ingarstöðu sagnanna (3.3). Í 4. kafla er skýrt frá fallanotkun og frumlags-
einkennum nafnliðanna og helstu breytingar á fallmörkun þeirra raktar
(4.2); enn fremur er sýnt fram á að nafnliðirnir eru rökliðir sem gegna
frumlagshlutverki. Í 5. kafla eru niðurstöður greinarinnar dregn ar saman.
Áður en lengra er haldið munum við fyrst gera stutta grein fyrir þeim
Sigríður Sæunn Sigurðardóttir og Þórhallur Eyþórsson10