Morgunblaðið - 02.03.1997, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 2. MARZ 1997
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
K
1INVERJAR standa á
krossgötum, valdabar-
átta kynslóða blasir við
og breytinga má vænta
á öllum sviðum í þessu fjölmenn-
asta ríki heims. Yfirborðið er slétt
og fellt, sjáifskipaðir keisarar telja
stöðu sinni borgið og að undirgefin
þjóðin muni ekki styggja volduga
menn á borð við Jiang Zemin eða
aðra félaga hans. Ef þessar álykt-
anir eru réttar mun heimsbyggðin
sennilega sjá þetta stórveldi vaxa
og dafna sem eitt af stærstu efna-
hagsveldum framtíðarinnar. En séu
þær rangar gæti kínverska efna-
hagseimreiðin farið að hökta og
óvissa blossað upp með ófyrirsjáan-
legum afleiðingum.
Nú hefur Deng Xiaoping, höfuð-
smiður þeirra stórvægu breytinga,
sem nú eiga sér stað í kínversku
efnahagslífi, yfirgefið sviðið. Á
þessum tímapunkti er við hæfi að
spyija hvort ekki sé komið
hið viðkvæma tímabil sem
kalla má „árin eftir Deng“,
hvort nú fari í hönd tímabil
togstreitu, valdabaráttu og
óstöðugleika. Þrátt fyrir að
Deng hafi ekki gegnt neinu
opinberu hlutverki um háa
herrans tíð, er ljóst að hann
var þungamiðjan í kínversk-
um stjórnmálum. Hvert færist
þessi þungamiðja nú?
Kynslóðaskipti og
leiðtogaefni Kínverja
Deng var faðir þeirra kyn-
slóða sem nú taka við, faðir
sem ræktaði með þeim stjóm-
unarhæfíleika, hæfileika til að
fara með völdin, halda þeim
og veija. Þrátt fyrir markvisst
uppeldi hafa mörg eftirlætis-
böm hans orðið uppvís að spill-
ingu og þannig fallið af stalli
a sviði kínverskra stjómmála.
Jiang Zemin, aðalritari kín-
verska kommúnistaflokksins
frá árinu 1989, er eitt þessara
bama hans sem hafa náð að
söðla um og ná tökum á því
valdakerfí sem Deng hafði
yfír að ráða. Hann hefur ekki
orðið uppvís að spillingu og
þess vegna haldið velli. En
hefur Jiang öll trompin á
hendi?
Kínversku þjóðlífi er nú
þannig farið að þrátt fyrir
langan svefn hins aldna leið-
toga byggði þjóðin ætíð traust
sitt á hugmyndum um öflug-
an leiðtoga, föður þjóðarinnar
sem var um leið bjargvættur
hennar. Með þeim hætti var
heil þjóð á hveijum tíma und-
ir einn mann sett, mann eins
og Mao Zedong er frelsaði
þjóðina og mann eins og Deng
Xiaoping er gaf þjóðinni von-
ina í gjöf, von um bjarta fram-
tíð. Nú er óvíst hvort Jiang
Zemin hafi eitthvað að bjóða
annað en að halda í horfinu þeirri
uppbyggingu, sem nú á sér stað í
efnahagslífi þjóðarinnar, þá hugs-
anlega á kostnað minnihlutahópa
og til hagsbóta fyrir Han Kínveija
er sinna öllum mikilvægustu emb-
ættum ríkisins. Segja má að á með-
an Deng var á lífi hafi hann frekar
verið nokkurs konar stofnun fremur
en lifandi persóna sem hafði bein
ítök og áhrif í kínverskum stjórn-
málum.
Við fráfall Dengs vakna þijár
lykilspurningar: Hver verður næsti
leiðtogi Kína?, Hvaða kynslóð mun
falast eftir völdum? Hvernig mun
ríkistjórnin verða mótuð og í hvaða
átt verður stefnt við stjórnun lands-
Kínaeftir
DENG
Kínverjar standa á krossgötum. Mun
efnahaffslífíð halda áfram að batna eða tek-
ur óvissan við. Sveinn Óskar Signrðsson
fjallar um horfur í Kína eftir fráfall
Dengs Xiaopings.
einstaklingar, leiðtogaefni svokall-
aðrar íjórðu kynsióðar, sem eru
tæknisinnaðri, hlynntari fijálsum
markaði, hófstilltari í pólitík og
vestrænni í hugsun. Þessi kynslóð
er nú á fertugsaldri og fær stöðugt
meiri völd. Því hraðari sem upp-
bygging efnahagskerfisins verður
og þíðan meiri í samskiptum Kín-
veija við erlenda aðila, þeim mun
erfíðara mun verða fyrir hina rót-
grónu þriðju kynslóð að reiða sig á
gömlu liugmyndafræðina og slag-
orð þjóðernissinna. Jafnframt mun
þungamiðjan færast í átt til fijáls-
lyndari kynslóðar, þ.e. þeirrar
fjórðu.
Asískt umboðsvaldakerfi
LÖGREGLUÞJÖNN stjórnar umferð í Peking með veggmynd af Deng Xiaop-
ing heitnum í baksýn. Hvert stefnir Kína eftir fráfall leiðtogans?
ins? Ýmsar tilgátur hafa komið
fram um allar þessar spurningar.
Það er ógerningur að sjá hver
fái mikilvægasta starfíð, en hver
sem það verður mun hann aldrei
geta orðið leiðtogi á borð við Mao
Zedong og Deng Xiaoping. Sú nið-
urstaða er ekki byggð á vangavelt-
um heldur stöðunni í Kína.
Menn á borð við Roosevelt, Tru-
man, Eisenhower, Churchill og de
Gaulle voru hertir í eldi seinni
heimsstyijaldarinnar. Með sam-
bærilegum hætti komu fram menn
eins og Mao og Deng í byltingunni
í Kína. Því mætti ætla að stjóm
Kína yrði hér eftir dreifð á meða!
margra leiðtoga og stefna þeirra
yrði í auknum mæli háð erlendum
stuðningi og samþykki aðals og
hástéttarfólks heima fyrir, fremur
en dálæti þjóðar og trú á einn ein-
stakling.
Hugmyndafræðileg tilhneiging
nýrrar kynslóðar leiðtoga í Kína
einkennist meira af metnaði en fyr-
irrennara þeirra, hinna „ódauðlegu"
sem reyndust dauðlegir eftir allt
saman. Jiang, Li Peng forsætisráð-
herra og Zhu Rongji aðstoðarfor-
sætisráðherra, eru af hinni svoköll-
uðu þriðju kynslóð, sem er að stór-
um hluta sprottin úr sovéskum jarð-
vegi, rafmagnsverkfræðingar
menntaðir í Moskvu. Hins vegar eru
til í mörgum stofnunum ríkisins
Fyrir um 20 árum töldu Banda-
ríkin framtíð Suður-Kóreu í_ upp-
námi eftir Park Chung Hee. Óttast
var að allt færi í bál og brand og
að umskipti yrðu á hugmyndafræði-
lega sviðinu. Þrátt fyrir að
hræðsluáróðurinn hafí haft
áhrif á æðstu stöðum í land-
inu var stefnu Parks i efna-
hags- og utanríkismálum
veitt brautargengi og aldrei
ógnað. Hið sama gildir um
Taiwan eftir daga Chiang
Kaishek, Singapore eftir daga
Lee Kuan Yew og Thailand
eftir daga Prem Tinsulan-
onda.
Ástæðurnar fyrir því að
stöðugleiki hélst í Kóreu eru
ýmsar en meðal annars sú að
þjóðin var á barmi hungur-
sneyðar í margar kynslóðir
og leiðtogarnir urðu á þeim
tíma að þola mikla niðurlæg-
ingu. Þeir höfðu fikrað sig
áfram með ýmsar stefnur í
stjórnmálum en engin þeirra
bar árangur. Undir stjórn
Parks fundu þeir töfralausn-
ina, sér-austurlenskt, mið-
stýrt efnahagskerfi og svo-
kallað asískt umboðsvalda-
kerfi með áherslu á útflutning
í markaðsvæddu hagkerfi.
Vegna giftusamlegra stjórn-
arhátta tókst að forðast
hungursneyð og sneiða hjá
styijöld. Tímar niðurlæging-
arinnar voru liðnir og eftir
stóð þjóðin styrkari fótum,
stolt og tilbúin til átaka á
alþjóðlegum mörkuðum. Þeim
leiðtoga, sem myndi vilja
hverfa til daga Syngman
Rhee, Chang Myon eða Yi
keisaraættarinnar, ellegar
reyna stjórnarhætti með ein-
hveijum róttæklingum, yrði
einfaldlega hafnað jafnt af
valdastéttinni sem meirihluta
þjóðarinnar.
Kína hefur færst frá mið-
Reuter stýrðu kerfí yfir í það sem
kalla má asískt umboðsvalda-
kerfi, kerfi þar sem valdi er
dreift til umboðsmanna
stjómvalda víða um landið,
embættismanna sem kalla má
nokkurs konar lénshöfðingja. Vald-
dreifing á sér stað um allt landið,
til borgarstjórnar Shanghai og fylk-
isstjórna. Innan þessara svæða
verður einnig valddreifing þar sem
bæði embættismenn og stjórnendur
ríkisfyrirtækja verða að axla meiri
ábyrgð en áður þekktist. Stjórnend-
ur viðkomandi fylkja bera síðan
fulla ábyrgð á sínum gjörðum, stýra
fjármáiakerfí viðkomandi svæðis og
hafa einnig völd til að auka frelsi
fólks, bæði í viðskiptum og í dag-
legu amstri.
Fólk getur nú klæðst eins og því
sýnist og skipst á skoðunum við
nágranna sína. Hver og einn getur
KVOLDNAMSKEIÐ I SJALFSDALEIÐSLU
HUGEFLI
Haldið í Háskóla íslands
Lögbergi - 5. Mars kl. 19
Námskeiðið byggir á nýjustu
rannsóknum í dáieiðslu, djúpslökun,
tónlistarlækningum og beitingu
ímyndunaraflsins. ítarleg námsgögn
og djúpslökunarspóla fylgja.
Með sjálfsdáleiðslu getur þú m.a.:
A Fyrirbyggt streitu, kvíða og
áhyggjur.
A Hætt að reykja, náð stjórn á
mataræði og náð kjörþyngd.
A Aukið sjálfsöryggi, ákveðni og
viljastyrk.
A Auðveldað ákvarðanatöku og
úrlausn vandamála.
A Losnað við prófskrekk og bætt
námsárangur.
Námskeiðið verður haidið á
hverju miðvikudagskvöldi í
4 vikur. Leiðbeinandi er Garðar
Garðarsson NLP Pract.
Sendum bækling ef óskað er.
Innritun og nánari upplýsingar
í síma:
587-2108
Skilaboðasími: 898-3199
valið sitt eigið lífsmynstur, skipt
um starf, hlýtt á andstæðar sköðan-
ir og deilur milli leiðtoga landsins.
Nú geta Kínveijar valið milli manna
í kosningum á ákveðnum svæðum,
þó ekki i kosningum á landsvísu.
Þeir geta flust á milli landsvæða
og ferðast, þó með takmörkuðum
hætti. Hver sá sem treystir sér til
getur hafið rekstur og stundað við-
skipti. í raun er nú nokkuð mikið
athafnafrelsi, en línan er dregin við
það sem talið er bein ógnun við
yfirvöldin í landinu.
Kína og umheimurinn -
mannréttindamál
Mannréttindi í Kína hafa verið
ofarlega á baugi að undanförnu og
nú er spurt hvaða stefna verði tek-
in í þeim málum að Deng látnum.
Bandaríkin, sem og önnur ríki, ættu
umfram allt að halda góðum tengsl-
um við Kína. Þessi ríki ættu ekki
að verða til þess að skapa óróa
meðal Kínveija með viðskiptastríði
eða -þvingunum heldur reyna ætíð
að ná samningum eins og gert hef-
ur verið til þessa. Viðskiptastríð
myndi kollvarpa öllum umbótum og
gæti valdið allsheijar hungursneyð
í Kína og víðar. Skollið gæti á
kreppa um allan heim. Sökum þessa
eru samningaumleitanir afar mikil-
vægar þó að vissulega verði að veita
aðhald.
Hvað mannréttindamál varðar,
er vissulega mikilvægt að halda
uppi fána réttlætis og almennra
mannréttinda á borð við prentfrelsi
og málfrelsi. Einnig er nauðsynlegt
að viðhalda réttmætum kröfum
minnihlutahópa um frelsi og full-
veldi frá drottnurum sínum. Hins
vegar verður hver og einn að gera
sér grein fyrir eðli þjóðarvitundar
Kínveija, ástandi landsins í heild
og draga svo ályktun út frá því.
Það er kraftaverk hvernig til hefur
tekist í þessu ijölmennasta ríki ver-
aldar. Þá velmegun sem hefur orðið
í Kína má telja eitt stærsta mann-
réttindaskref sem stigið hefur verið
á þessari öld. Nú hafa Kínveijar
eitthvað að bíta og brenna eftir
margra alda baráttu.
Sterkir leiðtogar -
ágreiningur og áherslumunur
Fyrir utan nýlenduna Hong Kong
hafa sterkir leiðtogar í hveiju ríki
fyrir sig staðið á bak við uppgang
og þenslu og þeir síðan fengið
stuðning og samhljóm í valdastétt-
inni. í öllum tilvikum hefur stefna
valdhafanna leitt til þess að valdið
hefur færst frá miðstýringu til
umboðsmanna eða lénsherra víðar
innan landanna. Þetta hefur verið
á annan veg í flestum Afríkuríkjum
og í löndum Suður-Ameríku, sem
og í Indlandi og á Filippseyjum, þar
sem ekki hefur tekist að mynda
samtaka og einarða valdastétt. Hins
vegar hefur þessu verið þannig far-
ið í Kína, sem og mörgum öðrum
Asíuríkjum, að eining valdastéttar-
innar um stefnu í efnahagsmálum
hefur leitt til meiri árangurs á
stjórnmálasviðinu. Þetta hefur með-
al annars orðið til þess að efla vald-
hafana.
I Kína er víðtæk samstaða um
hvaða stefnu beri að fylgja til að
reisa þjóðina úr hungursneyð og
niðurlægingu. Kjami stefnunnar er
hin mikla áhersla á þróun efnahags-
mála og skilvirkt markaðshagkerfí.
Meðal 50 helstu leiðtoga landsins
er enginn sem vill taka aftur land
af bændum eða loka hagkerfinu
fyrir útlendingum. Enginn vogar
sér, eins og gerðist í Sovétríkjunum
fyrrverandi, að styrkja óhóflega rík-
isfyrirtæki með fjármagni frá hinu
opinbera þar til landið verður gjald-
þrota. Öll tilhneiging er í þá átt að
vörur gangi kaupum og sölum á
markaðsverði, fjármálakerfið verði
þróað, samkeppni aukin, hagkerfið
opnað og ríkisfyrirtæki endurskipu-
lögð.
Vissulega er áherslumunur í
mörgum mikilvægum málum.
íhaldsmenn, eins og Li Peng, eru
talsmenn umbóta í landinu, með
hógværum hætti þó. Telja þeir að
fara verði varlega þar sem þeir ótt-
ast að félagslegur stöðugleiki og
verðbólga geti farið úr böndunum.