Morgunblaðið - 02.03.1997, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 2. MARZ 1997
ERLEIUT
MORGUNBLAÐIÖ
ímyndunar-
aflið á flug
Fréttir af einræktun kindar hafa vakið hörð
og heiftarleg viðbrögð. Urður Gunnarsdótt-
ir fjallar um umræðuna um einræktun og
siðferðilegar spumingar, sem hafa vaknað
við mögulega einræktun manna.
KVIKMYNDINNI „Multiplicity" um mann sem lætur gera nokkrar
eftirmyndir sínar, hefði líklega vegnað betur ef hún hefði komið
á markað nú. Hún var frumsýnd á markaði á síðasta ári og kolféll.
ENGU líkara er en að marg-
ir fjölmiðlar, austan hafs
og vestan, hafí gengið
af göflunum vegna frétta
af því að tekist hefði að einrækta
kind. Endalausar vangaveltur um
möguleika þess að einrækta dýr og
menn, nytsemi þess og hættur því
samfara, hafa tröllriðið fjölmiðlum.
Margir hafa orðið til að vara við
þróuninni sem þeir telja óhjákvæmi-
lega í kjölfar þessarar vísindaupp-
götvunar, sem líkt hefur verið við
þróun kjarnorkusprengjunnar. Aðr-
ir vara hins vegar við því að of
miklar hömlur verði settar á rann-
sókna- og tilraunastarfsemi í erfða-
fræði, þar sem slíkt geti komið í
veg fyrir framfarir sem verði mann-
kyninu til góðs. Það eitt er hins
vegar víst að þessi uppgötvun er
mikilvægur stökkpallur fyrir
ímyndunarafi manna, en sá þáttur
er oft vanmetinn þegar merkar
uppgötvanir eru annars vegar.
Misskilnings varð þegar vart í
fjölmiðlum er fréttir bárust af ein-
ræktuninni á Dolly. „Einskisdóttir"
var ein fyrirsögnin í bandarísku
blaði, en skynsöm kona benti á það
í fréttaþættinum „Nightline" að
ærin Dolly væri í raun ekki annað
en tvíburi kindarinnar sem hún var
einræktuð af. Erfðaefni hennar
væri það sama, og það hefði orðið
til við samruna venjulegs eggs og
sáðfrumu kinda og því væru _þær
foreldrar Dollyar.
Fjölmargir hafa hellt sér út í
umræður um ágæti þessarar vís-
indauppgötvunar. Vísindamenn,
heimspekingar, blaðamenn og
stjórnmálamenn hafa látið gamm-
inn geisa og víða um heim hafa
stjórnvöld komið á fót nefndum,
sem kanna eiga hvort og hvernig
landslög taki á þeim möguleikum,
sem hafa opnast, sérstaklega hvað
varðar einræktun manna síðar
meir.
Páfagarður hefur hvatt til þess
að sett verði alþjóðlegt bann við
einræktun manna og stjórnvöld
víða um heim hafa hvatt til þess
að menn láti ekki ímyndunaraflið
og hræðsluna hlaupa með sig í
gönur, heldur verði tekið á málinu
af yfirvegun og skynsemi.
Bill Clinton Bandaríkjaforseti
hefur gefið ráðgjafarnefnd í sið-
fræði og líffræði 90 daga til að
skila áliti um lagalegar og siðferði-
legar hliðar einræktunar. Jacques
Santer, forseti framkvæmdastjórn-
ar Evrópusambandsins (ESB), hef-
ur fyrirskipað sérfræðingum sínum
að kanna hvort ástæða sé til að
ESB taki afstöðu til málsins. Að
sögn talsmanns framkvæmda-
stjórnarinnar er þó ólíklegt að af
því verði. Þá hefur komið í ljós
smuga í breskum lögum, sem virð-
ist heimila tilraunir með eingetnað
manna, þótt skiptar skoðanir séu
um það. Vísindamennirnir sem ein-
ræktuðu Dolly telja að einræktun
manna sé ólögleg en Nóbelsverð-
launahafinn sir Aaron Klug er á
öndverðum meiði og hefur hvatt
til þess að smugunni verði lokað
hið fyrsta.
Bretar urðu hins vegar fyrstir til
þess að setja á fót nefnd til að fjalla
um siðferðilega hlið erfðafræðitil-
rauna á mönnum, en það var gert
á síðasta ári.
Holskefla kvikmynda um
einræktun
Því fer ijarri að vangaveltur um
einræktun mannkyns séu nýjar af
nálinni. Áratugum saman hafa mis-
vel gerðir menn látið sig dreyma
um að einrækta fólk og um það
hafa verið skrifaðar bækur og gerð-
ar kvikmyndir. Einræktun er hluti
af framtíðarsýninni í „Veröld ný og
góð“ eftir Aldous Huxley, kvik-
myndunum „Drengirnir frá Brazil-
íu“ sem gerð var eftir sögu Ira
Levin og „Allt sem þig langaði að
vita um kynlíf en þorðir ekki að
spyija um“ eftir Woody Allen.
Fullyrt er að holskefla kvik-
mynda um einræktun sé í þann
veginn að ríða yfir Hollywood, þar
sem menn keppast nú við að hefja
framleiðslu á myndum um eingetn-
að, og koma þeim myndum, sem
þegar hafa verið gerðar, aftur á
hvíta tjaldið. Áður en fréttir bárust
af ánni Dolly þótti einræktun lítt
fýsilegt efni í kvikmynd, enda hafði
fjöldi mynda um efnið fengið hrak-
lega útreið gagnrýnenda og áhorf-
enda. Má nefna þar kvikmyndina
„Multiplicity" sem frumsýnd var á
síðasta ári og kolféll.
ÓTVÍRÆÐ ákvæði eru um ein-
ræktun í íslenskum lögum frá 1.
júní 1996 um tæknifrjóvgun.
„Óheimilt er að rækta eða fram-
leiða fósturvísa eingöngu í þeim
tilgangi að gera á þeim rannsókn-
ir, að rækta fósturvísa lengur en
í 14 daga utan líkamans eða eftir
að frumurákin kemur fram, að
koma mannlegum fósturvísum
fyrir í dýrum og að framkvæma
einræktun (cloning).“ Ólafur
Walther Stefánsson, skrifstofu-
stjóri í dómsmálaráðuneytinu,
sagði að lögin væru í samræmi
við meginreglur sérfræðinga-
nefndar Evrópuráðsins um tækni-
fijóvgun og löggjöf helstu grann-
þjóða okkar.
Dr. Kári Stefánsson, taugasjúk-
dómalæknir og forsljóri Islenskr-
ar erfðagreiningar, telur að fyrst
og fremst sé um tæknilegt afrek
að ræða þjá Skotunum en varla
mikilvægt framlag til vísindanna
sem slíkra. Verið sé að búa til
eineggja tvíbura, margt sé þegar
vitað um þá og ólíklegt að þessi
nýja tækni varpi nýju ljósi á þau
fræði.
Kári segist reikna með því að
nýta megi getuna til að einrækta
á einhvem hátt í landbúnaði til
að auka afköst á ákveðnum svið-
um. Þann fyrirvara verði þó að
í „Drengjunum frá Brazilíu" er
fjallað um einræktun á einræðis-
herranum Hitler og slík framtíðar-
sýn hefur vakið hroll víða, sérstak-
lega í Þýskalandi, þar sem draugar
hinna skelfilegu tilrauna þýskra
lækna í heimsstyijöldinni síðari
ganga enn aftur. „Einræktun
manna myndi passa prýðilega inn
í heimsmynd Adolfs Hitlers," sagði
í leiðara Die Welt. „Og á því leikur
enginn vafi að hann hefði nýtt sér
þessa tækni til hins itrasta hefði
hún verið fyrir hendi á þeim tíma.
Sú var ekki raunin, guði sé lof.“
Lög um erfðafræðirannsóknir og
erfðatækni eru óvíða strangari en
í Þýskalandi vegna hinnar myrku
fortíðar, þar sem nasistar gerðu til-
raunir með að hreinrækta arískan
kynstofn í heimsstyijöldinni síðari.
Lögin banna t.d. leigumæður, að
hjón geti fengið konu til að ganga
með barn sitt. Viðbrögðin í Þýska-
landi einkenndust ýmist af hryllingi
eða kímni. Yfirvöld lögðu kapp á
að sannfæra almenning um að ein-
ræktun manna yrði aldrei leyfð í
Þýskalandi en fjölmargir vísinda-
menn og blaðamenn lögðu hins veg-
ar áherslu á hversu merkilegt vís-
indaafrek einræktun Dollyar væri.
Er einræktun manna möguleg?
Meirihluti þeirra sem tjáð hefur
sig um einræktun velkist ekki í
nokkrum vafa um að einræktun
manna verði möguleg áður en langt
um líður. „Vonandi um alla eilífð,"
hafa að þegar búinn sé til fjöldi
einstaklinga sem séu næstum því
eins sé um leið verið að búa til
einstaklinga sem séu næmir fyrir
sömu smitsjúkdómum. Mótstaða
gegn bakteríum og veirum sé
arfgeng og því hætta á að menn
glati öllum bústofni í einni svipan
ef hann er allur búinn til með
einræktun.
„Það er ákveðin vörn í fjöj-
breytileika tegundarinnar. Ég sé
auk þess á þessu ýmsa siðfræði-
lega annmarka. Möguleikinn á því
að farið verði að einrækta fólk
er að vissu leyti skelfilegur vegna
þess að þá eru menn allt í einu
komnir i þá aðstöðu að geta hann-
að eineggja tvíbura af sjálfum sér
og öðrum. Þetta hefur þó verið
einfaldað dálitið vegna þess að
það er að sumu leyti ekkert ein-
faldara en áður að fara í kynbóta-
ræktun manna núna en það var
vegna þess að til að einrækta
mann þarf að fá Ieigumóður, konu
til að bera fijóvgaða eggið. Það
var svar eins vísindamannanna sem
einræktuðu Dolly, við spurningunni
um hversu lengi menn yrðu að bíða
þess að einræktun manna tækist.
Eins og við var að búast hafa
margir orðið til þess að gagnrýna
hann fyrir þessi orð, enda margir
sem óska þess að skrefið með Dolly
hefði aldrei verið stigið.
Hugmyndin er hins vegar fjarri
því að vera ný. Sem dæmi um það
er að árið 1971 skrifaði James
Watson, sem fékk Nóbelsverðlaun-
in fyrir þátt sinn í að afhjúpa upp-
byggingu DNA-erfðaefnisins,
grein þar sem hann lýsti því hvern-
ig einrækta mætti menn og hvatti
til þess að málið yrði tekið fyrir
hjá stjórnvöldum, ekki mætti láta
vísindamennina eina um það.
Menn hafa gefíð ímyndunarafl-
inu algerlega lausan tauminn þeg-
ar þeir hafa velt upp möguleikun-
um sem einræktun manna kann
að bjóða upp á. Bjarga megi dýrum
úr útrýmingarhættu, útrýma arf-
gengum sjúkdómum, menn geti
eignast nákvæmar eftirmyndir sín-
ar í stað barna, þar sem tilviljun
ráði um útkomuna, möguleikar
samkynhneigðra á að eignast af-
komendur aukist og að rækta megi
einstök líffæri til ígræðslu.
Bent hefur verið á að slíkt sé
svo flókið að líklega yrði að ein-
rækta manneskju í heild sinni til
að rækta „varahluti" á borð við
hjarta. Og hvað ætti þá að gera
við hinn einræktaða, telst einrækt-
væri þannig töluvert fyrirtæki að
ætla að einrækta annan einstakl-
ing.“
Hann er spurður hvort raun-
hæft sé að ætla að banna tilraun-
ir til að einrækta fólk.
„Ég veit ekki um nein lög í
þessum heimi sem ekki hafa ver-
ið brotin. Mér finnst eðlilegt að
banna með lögum einræktun
fólks, koma í veg fyrir að slíkt
sé gert. Þetta er mín skoðun en
hún byggist miklu meira á tilfinn-
ingalegri afstöðu en einhverri
rökhyggju. Mér finnst þetta held-
ur ógeðfellt.
Ég hugsa að þetta verði samt
gert vegna þess að mannskepnan
er nú einu sinni þannig saman-
sett, vill reyna allt. Bann sem slíkt
er engin trygging og sá mögu- ■
leiki er meira að segja fyrir hendi
að bannið valdi því að menn reyni
þetta, það getur virkað alveg
öfugt.
Eg sé annað slæmt við þetta
mál. Þetta er dæmi um tilraun
að dýr eða maður vera fullgildur
einstaklingur?
„Takist að einrækta menn, verð-
um við að hafa þrennt í huga. I
fyrsta lagi, að einræktaður maður
er nákvæm eftirmynd annarrar
manneskju. Uppeldi hans kann að
hafa meiri áhrif á það hvernig
hann verður en erfðirnar... í öðru
lagi verður að líta á einræktaða
menn sem fullgildar manneskjur,
sem njóti frelsis og réttinda eins
og aðrir. Þeir eru ekki þrælar, ekki
líffæraverksmiðjur, eiga ekki að
vera beittir misrétti. í þriðja lagi;
þrátt fyrir að einræktun sé ná-
kvæm erfðafræðileg eftirmynd,
getur fullkomin eftirmynd manns
ekki bætt mannkynið, þvert á móti,
einræktun kemur í veg fyrir eðli-
lega framþróun," segir William
Safire dálkahöfundur í The New
York Times.
Annar dálkahöfundur sama
blaðs fullyrðir að með því að ein-
rækta menn, sé sjálfsmynd þeirra
og hins einræktaða í hættu, menn
teljist ekki lengur einstakir.
Hverjar eru siðferðisskyldur
skapara?
Víst er að marga hryllir við þeim
möguleikum, sem einræktun kann
að bjóða upp á. í Die Welt og The
Washington Post segja dálkahöf-
undar engan vafa leika á því að
til séu auðugir sérvitringar sem
vilji allt til vinna til að þeir verði
einræktaðir. „Það eru jafnframt
þeir sem við myndum síst af öllu
vilja fá fleiri eintök af,“ segir í
Washington Post.
Siðferðispostular skiptast í tvö
horn. Hver er þess umkominn að
neita ófijóum pörum um möguleik-
ann á því að eignast barn eða dauð-
vona manni um einræktað líffæri?
spyija sumir en aðrir segja sem
svo: Hver hefur rétt á því að þykj-
ast vera guð almáttugur og skapa
líf? Hveijar eru siðferðilegar skyld-
ur slíks skapara?
Margir vísinda- og stjórnmála-
menn hafa þó varað við hræðslu
og of harkalegum viðbrögðum við
umræðunni um mögulega einrækt-
un. Kanna verði möguleika ein-
ræktunar og setja um hana lög.
„Verði einræktun manna bönnuð,
munu menn missa tökin á henni,“
segir Daniel J. Kevels, sem stýrir
verkefni á sviði siðfræði vísinda
við Tæknistofnun Kaliforníu. „Hún
verður að sjóræningjavísindum
sem munu koma aftan að okkur,
einfaldlega vegna þess að hún
svarar kröfum markaðarins, fjöldi
fólks sækist eftir henni.“
Heimildir: The Daily Telegraph, The New
York Times, The Washington Post, Svenska
Dagbladet og Reuter.
sem kemur óorði á erfðafræðina.
Menn fara að iíta hana enn meira
hornauga, líta á hana sem hættu-
lega grein sem hún er ekki. Hún
er einfaldlega fræðigrein þar sem
stefnt er að því að skilja hvernig
við verðum til og hvernig upplýs-
ingar flytjast milli kynslóða."
Fráleitt frá siðferðilegu
sjónarmiði
Jórunn Erla Eyfjörð erfða-
fræðingur á sæti í norrænni nefnd
um siðfræðileg efni í tengslum
við erfðatækni og nefnd á vegum
Evrópusambandsins sem einnig
fjallar um þessi mál. Hún segir
einræktun ekki enn hafa verið
mikið rædda á fundum nefnd-
anna, nóg væri af öðrum vanda-
málum.Jórunn segist telja ein-
ræktun manna fráleita frá sið-
fræðilegu sjónarmiði. Ekki sé þó
hægt að banna rannsóknir með
lögum, það sé mjög erfitt og auk
þess hættulegt að reyna það.
„Hins vegar má selja reglur um
það hvernig hagnýta má upplýs-
ingar, það eru í raun alls staðar
nyög strangar reglur í gildi um
það hvað gera megi við menn.
Auðvitað mætti hugsa sér ein-
hvers konar alþjóðasamþykkt.
sem hnykkir á að ekki sé hægt
að nota fólk með þessum hætti.“
Dr. Kári Stefánsson forstjóri, íslenskrar erfðagr einingar
Ný tækni fremur
en vísindaafrek