Morgunblaðið - 23.12.1976, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 1976
23
„Þegar menn mega ekki orða það, sem þeir hugsa,
kemur fgrr eða síðar að því að þeir geta ekki hugsað”
GEORGE Faludy er eitthvert mesta
Ijóðskáld Ungverja. Hann er líka
föðurlandsvinur, sem lætur hvorki nas-
ista né kommúnista knésetja sig — og
þar af leiðandi er hann að sjálfsögðu
handflótta. Bók hans, „Hamingjudagar
í helvíti", lýsir meðal annars tilraun
þeirra síðarnefndu til þess að eyði-
leggja hann sálarlega og likamlega í
einum af illræmdustu fangabúðum sín-
um. Ein af „yfirsjónum" fangans. Hann
neitaði að yrkja lofgerðaróð í tilefni
afmælis stalínistans Matyas Rakósis,
sem þá var forsætisráðherra Ungverja-
lands! — Auk sinna eigin ritverka,
hefur George Faludy fengizt mikið við
Ijóðaþýðingar og þar á meðal þýtt
eitthvað af íslenzkum Ijóðum.
reynt að brjóta hann á bak aftur.
En sálarþrek hans var slíkt, að
pyntingarnar drógu fráleitt úr
honum kjark. Kjarkurinn var
jafnvel til skiptanna og stappaði
Faludy sífellt stálinu í þjáningar-
bræður sína er þeir voru í þann
veginn að bugast. Hann hélt sam-
föngum sínum fyrirlestra, eins og
Francis Bull prófessor gerði í
fangelsi nasista í Grini í Noregi,
um heimspekileg efni, bókmennt-
ir og menningarmál yfirleitt
Þessa fyrirlestra hélt hann á nótt-
unni — og varð að hvísla þá í
þokkabót. Á daginn orti hann
ljóð. Hann hafði vitanlega engin
ritföng við höndina. Því hefði
hann ljóðin margsinnis upp til
þess að festa sér þau í minni.
Reyndi hann að læra einar 50
línur á degi hverjum. Næmleiki
hans og viðkvæmni annars vegar
en ósveigjanlegt skap hins vegar
(„hið skilyrðislausa siðaboð“, sem
hann kallar viljann) beindust að
einu miði og gerðu til hans kröf-
ur, sem hann hlaut að sinna, hvað
sem í skærist. En frá þessu segir
hann í „Hamingjudögum í hel-
víti“ Þeirri bók lýkur með frá-
sögn af því, er hann var látinn
laus úr fangelsinu. Það var árið
1953.
gagns samtakanna; það hét
„Irodalmi Ujság“, hafði verið mik-
ils vert andspyrnuhreyfingu Ung-
verja og átt þátt í því að hrinda af
stað uppreisninni. Blaðið kom út
vikulega í 2000 eintökum. Það var
10—16 siður að stærð. Engar aug-
lýsingar voru í því, nema ef telja
skyldi’ þær pólitískar „Athuga-
semdir“, sem aðstandendurnir
skutu inn á milli merkilegra bók-
mennta, sem blaðið flutti jafnan.
Faludy tók enn til við verk Karen
Blixen eftir langt hlé, þýddi og
birti brot úr tveimur sögum henn-
ar. Faludy byggi sennilega í Lond-
on, ef bandaríska leyniþjónustan,
CIA, hefði ekki farið að skipta sér
af ritstjórn hans. Því gat hann
ekki unað. Fluttist hann til Kan-
ada og hefur nú búið í Toronto í 10
ár. Þar fékk hann loksins vinnu-
frið til frambúðar. En Faludy er
nú orðinn 63 ára að aldri.
Alltaf að
yrkja
Eins og áður var sagt er Faludy
ljóðskáld fýrst og fremst. Og hann
Maðurinn sem þeir
megnuðu ekki að buga
London og Toronto og iesa þau
ungverskir útflytjendur og hafa
mikið dálæti á þeim. Ungverjar
hafa alla tíð verið hneigðir til
skáldskapar og miklir ljóðunnend-
ur. Mörg ljóð Faludys hafa og
verið þýdd á ensku og hafa það
jafnan vcrið ljóðskáld, er þýddu.
En af þeim ljóðum má nefna eitt
langt, „Ave Luna“, sem Faludy
orti í andmælaskyni við tunglferð-
ir. Það ljóð hefur verið búið til
flutnings í hljóðvarpi og sjónvarpi.
„Það er ekki erfitt að yrkja ljóð,“
segir Faludy. „Ég tek oft svo til
orða, að ég „fái upphringingu1'.
Ég byrja að yrkja um kvöld —
og um morguninn eftir er ljóðið
búið. Það er þýðingarlaust að
spyrja mig, hvernig þetta vilji til.“
Hann ritar líka mikið í lausu
máli, frásagnir, ritgerðir og skáld-
sögur semur hann á ensku. „Ham-
ingjudagar í helvíti" hafa verið
þýddar á dönsku, þýzku, frönsku
og spænsku. Þá má nefna „Karot-
on“, sögulegt skáldverk um tíma
Konstantíns mikla; sú bók kom út
1966. Enn fremur hefur Faludy
ritað ævisögu Erasmusar frá
Rotterdam (1970) og hefur hún
verið þýdd á ensku, þýzku og holl-
enzku. Upp úr áramótunum næstu
er von á síðasta og mesta verki
hans um sögu mannúðarstefnu.
Það kemur væntanlega út sam-
tímis í London, New York og Tor-
onto.
Um heimspeki hefur Faludy rit-
að og rætt talsvert frá þvi hann
fluttist vestur. Hann hefur haldið
fyrirlestra í ýmsum kanadískum
háskólum, og ennfremur i Banda-
ríkjunum. í sumar eð var flutti
hann fyrirlestra í Kaliforníuhá-
skóla um Býzans og Languedoc,
tvo mikilsverða þætti evrópskar
menningarsögu.
Það birtir yfir Ungverjum, þeg-
ar þeir eru spurðir, hvort þeir
kannist við George Faludy. Falu-
dy þekkja allir Ungverjar, sem
komnir voru til vits og ára, þegar
uppreisnin varð í október árið
1956.
George Faludy er allt i senn
Ijóðskáld, rithöfundur og heim-
spekingur. Hann er ekki aðeins
þekktur meðal landa sinna; hann
er líka kunnur hér á Norðurlönd-
um. Hann kom fyrst til Norður-
landa árið 1967, hitti Arnulf skáld
Överland i Noregi, gisti PEN-
klúbba í Svíþjóð og Danmörku og
flutti þar erindi um hugsjóna-
grundvöll Ungverjalandsupp-
reisnarinnar. Hann fór líka til Is-
lands og hélt fyrirlestur um bók-
menntir og stjórnmál í háskólan-
um þar. Árið 1962 kom hann til
Stokkhólms öðru sinni. Þá sat
hann þing útlægra rithöfunda og
hélt fyrirlestra.
Árið 1962 kom líka út bók eftir
hann; „My happy days in hell"
heitir hún, „Hamingjudagar i hel-
viti" og var samin í London.
Tveimur árum síðar kom hún út í
danskri þýðingu, „Mine lykkelige
dage í helvede". 1 dönskum blöð-
um hefur varla sézt slíkt lof um
bók í annan tíma. Faludy, fyrir
sitt leyti, var ekki ókunnugur
dönskum bókmenntum. Á árun-
um fyrir heimsstyrjöldina síðari
þýddi hann „Seven Gothic Tales"
eftir Karen Blixen á ungversku.
Sú þýðing kom því miður aldrei
út. Faludy varð að flýja land og
handritið týndist. Síðar þýddi
hann verk annarra Norðurlanda-
höfunda, en það er önnur saga,
sem seinna verður rakin.
Til Banda-
ríkjanna
George Faludy er ljóðskáld
fyrst og fremst, og eitthvert
mesta Jjóðskáld Ungverja. Hann
hefur og þýtt mikið crlendra ljóða
á ungversku. Snemma á árum
vann hann það sér til frægðar að
þýða ljóð franska skáldsins
Francois Villon, sem var uppi á
14. öld. Rétt fyrir seinna stríð
þýddi hann Ijóð Heinrichs Heine
og bakaði sér með því vanþóknun
ungverskra nasista. Þegar hann
bætti svo gráu ofan á svart og orti
níðkvæði um leiðtoga þeirra varð
honum óvært í landinu. Hann
slapp naumlega við handtöku
og komst til Parísar. Þaðan
til Marokkó og loks til Banda-
ríkjanna í boði Roosevelts forseta,
sem bauð honum að vera og vinna
þar til striðinu lyki. Faludy var þó
annað í huga en sitja um kyrrt og
skrifa meðan stríðið geisaði. „Ég
mátti ekki til þess hugsa," segir
hann, „að stæði í ævisögu minni: I
seinni heimsstyrjöldinni bjó
George Faludy í New York. Frá
þeim árum hafa heyrzt nokkur
hugljúf ljóð...“ Og hann bauð sig
fram til þjónustu í Bandaríkja-
her.
Nasistar höfð svipt hann ung-
verskum ríkisborgararétti, er
hann flúði. Þegar stríðinu lauk og
kommúnistar voru teknir við í
Ungverjalandi sneri F’aludy heim
þrátt fyrir það, að honum hefðu
borizt ýmislegar hótanir. Hann
varð menningarritstjóri
Nepszava, blaðs sósíaldemókrata.
En hann kærði sig ekkert um
sósílisma firrtan mannúð og hann
þverneitaði að haga máli sínu eft-
ir forskrift kommúnista. Þegar
hann neitaði að yrkja lofgerðaróð
í tilefni afmælis stalinistans
Matyas Rakósis, sem þá var for-
sætisráðherra Ungverjalands,
varð honum hætt á nýjan leik.
Um þetta leyti var farið að hand-
taka menn í stórum stíl. Og
Faludy var tekinn. Hann var
sendur í AVO-fangabúðirnar í
Recsk, alræmdar þrælabúðir.
Þar sat hann í hálft fjórða ár.
Veggirnir í klefa hans voru gúm-
klæddir, gólfið síblautt, en „rúm-
ið“ fjalir. Það var svo sem lítið við
þægileg húsgögn að gera þarna.
Mönnum var nefnilega bannað að
setjast niður á daginn. Faludy var
nú pyntaður á sál og likama og
Norðurlanda-
bókmenntir
Hann var þá frjáls maður — og
atvinnulaus jafnframt —, frjáls
að því sem hann vildi — í þjóð-
félagi þar, sem allír lágu undir
grun. Enginn þorði að ráða hann í
vinnu. Rithöfundasamtökin þorðu
jafnvel ekki að taka hann aftur í
sinn hóp. En þá kom einum vini
hans snjallræði í hug. Það varð
úr, að forráðamönnum rithöf-
undasamtakanna var sagt, að
Faludy væri vel að sér í dönsku,
norsku, sænsku og íslenzku. Þetta
var auðvitað haugalygi. En þann-
ig var, að verk nokkurra Norður-
landahöfunda höfðu verið þýdd á
þýzku. Það er kunnugt, hve ná-
kvæmir þýzkir þýðendur eru.
Faludy þurfti því einungis að
kunna þýzku — og það vill svo til,
að hann hefur frábært vald á
þýzku. Eftir þetta hafði Faludy i
sig og á, en Ungverjar fengu
Norðurlandabókmenntir í stærri
stíl en þeir höfðu átt að venjast.
Faludy þýddi sjálfsævisögu H.C.
Andersens, ljóð eftir Johannes
Ewald og Bellmann, „Synnöve
Solbakken" eftir Björnstjerne
Björnson og nokkur íslenzk ljóð.
En George Faludy undi þessu
náttúrulega ekki, þegar fram í
sótti. „Þegar menn mega ekki orða
það, sem þeir hugsa, kemur fyrr
eða síðar að því að þeir geta ekki
hugsað," segir hann. Árið 1956
kom svo til uppreisnar í Ungverja-
landi og Faludy og kona hans
flúðu land ásamt kvartmilljón
annarra. Komst fólkið yfir landa-
mærin til Austurríkis og þegar
þangað var komið fékk F’aludy boð
um fyrirlestrarferð um Suður-
ameríkulönd. Hann fór þangað og
hélt fyrirlestra um stjórnmála-
kenningar og heimspeki. Um sama
leyti lét Janos Kadar, sem þá var
.orðinn forsætisráðherra Ungverja-
lands, svipta hann ríkisborgara-
rétti og hreinsa verzlanir og söfn
vandlega af öllum bókum hans.
Hann settist nú að í London ásamt
félögum sínum úr rithöfundasam-
tökunum, sem einnig voru orðnir
útlægir. Gerðist hann ritstjóri mál-
er alltaf að yrkja. Fjórða ljóðabók
hans kom út í fyrra. En ljóð eru
viðkvæmar bókmenntir og þola
ekki miklar sviptingar milli mála;
einnig verða ljóðskáld að vera
mjög nákomin tungumálinu, sem
þau yrkja á, og næm á það. Faludy
yrkir ljóð sín þess vegna enn á
ungversku. Þau eru gefin út í
Um sögulega þróun kemst Falu-
dy svo að orði: „Vandamálin eiga
sér djúpstæðar orsakir. Allt bygg-
ist á fortíðinni og hana verða
menn að þekkja til þess að þeir
megi skilja nútímann og geti lagt á
ráðin um framtíðina. Herseta
Tyrkja spillti allri siðmenningu í
Framhald á bls. 24.
GRETHE HOLMEN segir frá skáldinu
og frelsishetjunni GEORGE FALUDY