Morgunblaðið - 27.09.1974, Blaðsíða 22

r
ÚRRITVM
ævisögu sína og kallaði hana
Veraldarsögu Sveins á Mælifellsá.
— I hvert sinn, sem bam fer að anda
að sér lífslofti og horfa i kringum sig,
hefst ný veraldarsaga. Ferill þess I
móðurlífi hefur verið ágrip af þroska-
sögu alts lífs á jörðinni, — örlög
þess siðan, bernska, æska, full-
orðinsár, elli, endurtekning allrar
mannlegrar baráttu, þar sem mis-
munur kjara er hverfandi í saman-
burði við Ifkingu þeirra lögmála. sem
hver maður er undir seldur. Dauðinn
kemur að lokum, heimsendir þessa
einstaklings, Ragnarök, þar sem
sólin slokknar, stjörnur hverfa og
fold sekkur f mar. Ef unnt væri að
þekkja og skilja eina mannsævi út í
æsar, langa eða skamma, volduga
eða vesala, væru rúnir tilverunnar
ráðnar. Það munar þvf minnstu fyrir
sagnfræðinginn, hvort hann skrifar
um allar heimsins þjóðir, mestu stór-
veldi, eina þjóð, sem er öllum
smærri, eða eitt býli meðal þúsunda:
Hver einn bær á sína sögu,
sigurljóð og raunabögu,
tíminn langa dregur drögu
dauða og lífs, sem enginn veit.
Hann þekkir aldrei nema lítil brot af
efninu, skilur þaðan af minna f þess-
um brotum. Hversu langt mál sem
hann ritar, verður það ekki annað en
þáttur úr ævisögu hans sjálfs, þótt
honum hafi „ þóknazt að klæða hann
! dularbúning allsherjar heimssögu".
Ef hann heldur, að það sé meira, vex
bókin að vfsu, — vex honum sjálfum
i augum. En F raun réttri hefur hún
aðeins vaxið um það pund mannlegr-
ar skammsýni, sem höfundur hennar
hefur fengið í sinn hlut.
Forspjall. Islenzk menning, 1 942.
Litill vafi er á þvf, að höfundur
Völuspár hefur oftar en einu sinni
„séð ! tvo heimana", orðið frá sér
numinn, svo að honum fannst þvi
vera hvfslað að sér, sem hann fann
ekki með þvi að brjóta heilann um
það. Hann hefur vitað, að æðsta
sæla og æðsti skilningur fæst ekki
með þvi að leita þess, heldur gera sál
sina nógu næma fyrir því og bíða
þess svo með stilltum strengjum
eins og vindharpan vindsins. Nú
opnaðist honum útsýn til þess, að
þessi strjálu og dýrmætu augnablik
yrðu samfelld, yrðu eilífð, að regin-
dómurinn yrði svo i hendur búinn, að
hinn riki vildi taka sér þar bólfestu.
Þessi nýja útsýn gagntók hann.
Jóhannes íshússtjóri Nordal, faðir Sig-
urðar.
Hann hugsaði ekki né skildi: Hann
sá, honum var sýnt. Hann varpaði
ekki heiðninni frá sér. Ef til vill hafði
hið bezta i henni aldrei verið honum
dýrmætara en eftir hina skilnings-
lausu árás kristniboðans. En með þvf
umburðarlyndi, sem heiðnin hafði
fram yfir kristnina (og var eitt af þvi,
sem olli falli hennar), tók hann úr
hinum nýja öoðskap það, sem hann
þurfti til þess að geta fullkomnað
Iffsskoðun sina. Allt þetta gerðist i
furðu skjótri svipan, eins og titt er
um trúarhvörf (sinnaskipti). Þetta
var i raun og veru trúarsigur: sundur-
klofin sál, sem fann sannindin, er
Björg Jósefina Sigurðardóttir, móðir
Sigurðar.
gátu gert hana heila, — en hann
kom um leið fram i skáldlegum inn-
blæstri. Örlög heimsins birtust hon-
um i hverri myndinni af annarri. En
þessar myndir og likingar, sem gerðu
tilveruna Ijósa fyrir hann. gera kvæði
hans myrkt fyrir oss nútiðarmenn,
— kvæðið, sem heillar enn hugi
manna og er þó jafnófullkomin
mynd af sálarreynslu skáldsins og
rastirnar í fjöruborðinu af brimróti
hafsins.
Skáldið Völuspá, 2. pr.. 1952.
[ baðstofunni á Eyjólfsstöðum í Vatnsdal sumarið 1905. Fóstra Sigurðar,
Steinunn Steinsdóttir, i dyrunum.

Z.
^,y—. — *- - » H*. ——— , , fc*——-r — ». ~
y , S'i* —**>— y***r*í
pvUto-y *—£>. ***(*>**’ *><*.*-. ý.-. -X w—' *>* —% - -
, »—» wy. |w»-í »»■■■ V-*-x *-*.-■»—* *»
. £*yc»*-»» * ■»— • y**-'*£ \r**,L*’ *■’ *****»»,»i *** i í
y-y. tL*y*tf* U|V-*»9. ^ ....... "****-í*-»-C «*—***. ***** Vý*-Cf*»
Sýnishorn af rithönd dr. Sigurðar Nordals.
Svo hefur verið að orði kveðið, að
Egill mætti varla kallast fslendingur.
Þetta má til sanns vegar færa. Ættin
var nýflutt til Islands, enda elst Egill
að nokkru leyti upp i Noregi. Egill er
ekki íslendingur í þeim skilningi, að
hann sé kominn af íslendingum. En
Islendingar eru komnir af honum.
Sonatorrek er fyrsta islenzka kvæðið
og Egill fyrsti fslendingurinn að þvi
leyti, að þá kemur fyrst skýrt fram sú
sundurgreining sálarlífsins, sem
myndaðist við flutning fslendinga
vestur um haf og varð skilyrði þeirra
andlegra afreka, sem þeir unnu fram
yfir Norðmenn. Egill hefur, eins og
alkunnugt er, orðið einn kynsælastur
maður á íslandi. Og þó er ætt hans
meiri en afkomendur hans.
fslendingar hafa, eftir þvi sem timar
liða, hallazt meir að dýrkun Óðins en
Þórs. Hér hefur einstaklingsins löng-
um gætt meir en ættjarðar og ættar.
fslendingar hafa átt litla tryggð við
torfuna, beitt ættfræði sinni til þess
að mikla einstaklinginn fremur en
efla ættina. Saga vor hefur orðið
mannasaga fremur en þjóðarsaga.
Mannfræði hefur orðið bezta grein
vor, pólitik hin versta. Vafalaust
hefðum vér um sumt verið betur
farnir með meira af tryggð og festu
Þórs og hinna norsku óðalsbænda.
En þjóðin hefur kosið — eins og
Egill. Skáldskapur og fræðistörf hafa
orðið höfuðlausn islenzkrar alþýðu,
er hún komst i hann krappastan.
Þegar hagyrðingurinn kveður fyrir
munni sér:
Að yrkja kvæði ólán bjó
eftir fornri sögu,
en — gaman er að geta þó
gert ferskeytta bögu —,
er hann án þess að vita að fara með
bergmál af orðum Egils f Sona-
torreki:
Þó hefr Mims vinr
mér of fengnar
bölva bætr,
ef it betra telk.
Hann er að kjósa um dýrkun Þórs og
dýrkun Óðins: hversdagslega hag-
sæld og farsæld, nytsemi og einlyndi
borgarans — og marglyndi lista-
mannsins, hinar bröttu og tvisýnu
leiðir til sjálfstæðs þroska.
Átrúnaður Egils Skallagrímssonar.
Skfrnir, 1924.
Sjá annað efni á bls. 24
JOHANNHJALMARSSON:
SKÁLDIÐ SIGURÐUR
NORDAL
Ljóð í lausu máli eða prósaljóð hafa verið
ort með góðum árangri á íslandi; þetta bók-
menntaform, sem franska skáldið Charles
Baudelaire gerði einna frægast með bók sinni
Petits Poemes en prose, 1869. hefst hér-
lendis árið 1919, þegar Fornar ástir eftir
Sigurð Nordal (1886—) koma út. Þess ber að
gæta, að Sigurður hafði nokkru fyrr birt brot
úr Hel, þeim hluta Fornra ásta, sem geymir
Ijóð í lausu máli.
Matthias Johannessen segir i viðamikilli
grein um Fornar ástir í Morgunblaðinu 21.
desember 1 969, sem hann nefnir Pislarsaga
og uppgjör: „Á sama hátt og óbundin Ijóð
Obstfelders höfðu mesta þýðingu fyrir
Jóhann Sigurjónsson og Jóhann Jónsson og
þau atómskáld sem síðar komu til sögunnar
hér á landi, þannig höfðu prósaljóð hans og
Baudelaires mesta þýðingu fyrir Fornar
ástir."
f Fornum ástum eru nokkrar smásögur,
listilega gerðar og forvitnilegar, en það var
einkum Hel, sem tók hugi ungra manna fang-
inn. Halldór Laxness segir t. d. i Reisubókar-
korni: „Ef ég horfi leingra aftur er mér fersk-
astur í minni sá fagnaðarviðburður sem þeir
kaflar Fornra ásta voru mér, þar sem Nordal
segir af Álfi frá Vindhæli. Ég skal gera þá
játníngu, að ritsnildin sem birtist mér i
þessum köflum fól i sér alveg sérstaka skír-
skotun til min i einn tima, bar blátt áfram i sér
örlög fyrir mig. Á þessum bókaropnum var i
raun réttri nýr heimur skaptur i augum vor
islenskra æskumanna þess tima, Ijóðheimur
óbundins máls á islensku, sem aldrei hafði
áður verið slíkur."
Þessum timum lýsir Matthias Johannessen
þannig: „Hefðbundna Ijóðformið var i vanda
statt. Það var komið í sjálfheldu. Endurlausn-
arar þess, Davíð, Tómas og Steinn, voru ekki
enn komnir fram á sjónarsviðið. Jafnvel
Matthias eys úr skálum reiði sinnar i bréfi til
Hannesar Hafsteins yfir Þorgeirsbola rímsins,
eins og hann kemst að orði."
I eftirmála, sem Sigurður Nordal lætur
fylgja fyrstu útgáfu Fornra ásta, segir hann
um Hel: „Frá síðari árum eru aðeins brotin,
sem ég einu nafni hef kallað „Hel". Af þeim
er það fyrsta, Vegamót, skrifað í Höfn vorið
1913 (prentað i Iðunni 1916), það síðasta,
Hel, f Oxford, i desember 1917. Ef ég hefði
haft meiri tima til ritstarfa af þessu tæi, hefði
liklega orðið úr þvi efni löng skáldsaga. Fyrir
smásögu var það of viðamikið. En nú átti ég
ekki kost á nema fáum og strjálum tóm-
stundum. Þannig sköpuðu ástæður mínarmér
formið. Þættirnir úr æfisögu Álfs frá Vindhæli
gátu ekki runnið saman í skáldsöguheild með
breiðum og skýrum dráttum. Þeir urðu að
Ijóðabrotum i sundurlausu máli. Ljóðaformið
leyfði mér að stikla á efninu, láta langar eyður
vera milli brotanna, gefa það i skyn með einni
samlíkingu, sem annars hefði orðið að nota
margar blaðsiðurtil þess að gera grein fyrir."
I annarri útgáfu, 1949, kemst Sigurður
Nordal svo að orði i eftirmála: „Við þetta hef
ég þvi einu að bæta, að ég efast nú mjög um,
hversu „ástæðurnar" hafa ráðið og hvort
þetta hefur nokkurn tima verið efni í annars
konar frásögn. Allt frá því, er aðalpersónan
kom til mín og kynnti sig með orðunum: Álfur
heiti eg, Álfur frá Vindhæli, — talaði hann i
þessum stil, og hann mundi að líkindum hafa
veslazt upp, ef ég hefði reynt að teygja lengri
lopa úr brotunum."
Þetta styður þá skoðun. að Hel standi
Ijóðinu nær en sögunni, enda litur Sigurður
Nordal augljóslega á Hel sem Ijóð, samanber
eftirmála frumútgáfunnar. Þvi má afturá móti
halda fram, að auðveldlega hefði mátt gera
skáldsögu úr þvi efni, sem Hel fæst við, að
það sé raunverulega Ijóðrænn prósi, en ekki
Ijóð. Hvort sem við sláum þvl föstu eða
komumst að þeirri niðurstöðu, að það sé á
mörkum Ijóðs og prósa, hlýtur það að verða
eitt af kennileitum hins nýja Ijóðs um alla
framtíð, eitt af fyrstu merkjum nýs bók-
menntastils á fslandi.
En gefum nánari gaum að eftirmála fyrstu
útgáfu: „Enginn getur fundið betur en ég, að
forminu á brotum þessum er stórum ábóta-
vant. En flest frumsmlð stendur til bóta. Og
þó að mér auðnist aldrei að skrifa Ijóð i
sundurlausu máli, sem við má una, efast ég
ekki um, að sú bókmenntagrein eigi sér mikla
framtið. Óbundna stílnum hættir við að verða
of froðukenndur og margorður, vanta linur
og liki. Ljóðunum hættir við að missa lifs-
andann í skefjum kveðandinnar, verða hug-
myndafá og efnislitil, hljómandi málmur og
hvelfandi bjalla. Óstuðluðu Ijóðin ættu að
eiga óbundnar hendur og víðan leikvöll
sundurlausa málsins, og vera gagnorð, hálf-
kveðin og draumgjöful eins og Ijóðin. Þau
eiga sér krappa leið milli skers og báru. En
takist þeim að þræða hana, verður það glæsi-
leg sigling"
Sigurður Nordal vekur hér máls á þvi, sem
nútímaskáld hafa löngum fært fram sem hald-
góð rök fyrir réttlætingu nýrrar viðleitni i
skáldskap; hann talar um, að Ijóðin „missi
lífsandann i skefjum kveðandinnar", en
bendir á þá kosti, sem það hefur i för með sér,
að Ijóðin hafi „óbundnar hendur og víðan
leikvöll sundurlausa málsins". En hann gerir
sér einnig grein fyrir þeirri hættu, sem Ijóði i
lausu máli er búin, sé það lesið eins og
venjulegt óbundið mál. Varnaðarorð hans við
lesandann i eftirmálanum eru enn i fullu gildi,
næg ástæða virðist vera fyrir marga að íhuga
þau: „Ég veit, að þessi brot heimta mikla
alúð, skilning og hugkvæmni frá lesandans
hálfu. eins og reyndar öll Ijóð, meira en önnur
Ijóð, af þvf að mönnum er svo tamt að lesa
óbundið mál i flaustri. En ég vildi biðja menn
að lesa þau a.m.k. nokkurnveginn vandlega
áður en þeir fordæma þau. Ef til vill er það
ofrausn af sumum lesendum að halda, að alt
sé vitleysa sem þeir átta sig ekki á við fyrsta
lestur. Og menn græða vafalaust meira á að
skilja bækur en dæma þær."
Það er Ijóst, að Sigurður Nordal gerir ekki
smávægilegar kröfur til lesenda sinna. Hann
biður þá ekki aðeins um alúð og skilning,
heldur hugkvæmni lika. Þetta leiðir hugann
að þvi, að hin raunverulega sköpun bók-
menntaverks er ekki einungis f höndum
skáldsins, lesandinn á þareinnig hlut að máli,
og því meiri hugkvæmni sem hann sýnir, þvf
betri verður sá árangur, sem skáldið hefur
náð i glimunni við viðfangsefnið. Fáar eða
engar bókmenntagreinar þurfa jafnmikið að
halda á vönduðum og helzt völdum lesendum
og Ijóðið — og þá einkum hið nýja Ijóð.
íslenzk nútimaljóðlist
1971
Árnanefnd I Kaupmannahöfn hyllir Sigurð Nordal fimmtugan: Sitjandi frá vinstri:
Axel Linwald, þjóðskjalavörður, Árni Pálsson, prófessor, Carl S. Petersen,
yfirbókavörður, Sigurður Nordal. Standandi: Jón Helgason, prófessor, Ejnar
Munksgaard, bókaútgefandi, Bröndum-Nielsen, prófessor, Einar Arnórsson, pró-
fessorog Erik Arup, prófessor.