Morgunblaðið - 27.09.1974, Blaðsíða 20

Á niðdimmum nóttum
undir tárvotum trjám,
með einstök ormétin blöð
á kolsvörtum, kræklóttum greinum,
hef eg reikað
með sólina brennandi í brjósti,
dimmrauða haustsól--------
hjarta mitt var eins og rúbínbikar
fylltur ilmandi og áfengu víni.
Eg hef vaknað til lífsins,
og lífið var dimmrauður draumur
kuldans og þokunnar,
— sjúkur og seiðandi draumur.
Eg stóð eins og hnúkur,
með frosinn fannblett að norðan
og gróandi grastó að sunnan.
Annars urð og möl.
Og mér var sagt,
að þetta væri að lifa.
En eg átti djúpar rætur í jörðu,
og innan úr hjarta mér
kom eldurinn,
gjósandi eldur,
sem bræddi snjóinn
og brenndi grasið
og drekkti grjótinu í glóðum.
Síðan hef eg gengið
sömu vegi,
vor og sumar,
vetur og haust.
En sólin var horfin.---
Mánans frostkalda,
fölva sigð
hefur saxað hjarta mitt
í hundrað parta,
og eg fann dofa í sárunum,
en engan sviða.
Kulnaður gígur!
Grasið vex aftur að sunnan,
og snjórinn leggst
I slakkann að norðan.
ÚR SÖGUNNI LOGNÖLDUR 1909— 1910
AÐ
LEIÐARLOKUM
Haustkvöld árið 1937 knúði unglingspiltur dyra ð Baldurs-
götu 33. Húsrððendur, Sigurður Nordal og Ólöf kona hans,
tóku þessum fáráða sveitadreng með virktum, og þar tókst
vinátta, sem aldrei bar skugga á síðan. Sigurður Nordal er nú
hniginn í valinn i hárri elli. Langur og merkilegur æviferill
verður hér ekki rakinn, en örfá þakkarorð til vinar míns og
velgjörðamanns langar mig að fylgi honum að leiðarlokum.
Hús Sigurðar Nordals stóð mér opið öll min háskólaár og æ
siðan, og ég undraðist oft með sjálfum mér, hversu örlátur
hann var á tima sinn við svo óráðinn mann. Kennsiustundir
hans eru mér mjög minnisstæðar, en hverfa þó i skuggann
af einkasamræðum okkar, og þeirri handleiðslu, sem hann
veitti mér, slík sem hún var. Löngu síðar varð mér fullljóst,
hversu leiðsögn hans var mér Ijúf og jafnframt nákvæm og
viturleg. Ekki var Iðtið sitja við að þræða koppagötur fræð-
anna, hinn þrönga hring námsefnisins. en oftar farnar ótroðn-
ar slóðir og óspart ausið af brunni þekkingar um hin margvís-
legustu efni. Sigurður Nordal hefði vissulega orðið afreksmað-
ur á hverju þvi sviði, sem hann hefði kjörið sér. Ekki skal þvi
gleymt. hversu fundvis hann var á heppilegar leiðir til þess að
ég gæti séð mér farborða á námsárunum og öðlast um leið
nokkra þekkingu á ýmsum sviðum. I þá daga var slíkt meira
virði en menn fá nú skilið.
Fræðirit og skáldverk Sigurðar Nordals eru annarsstaðar
talin og tiunduð. Það laukst ekki upp fyrir mér til fulls fyrr en
ég fór að kenna fræðigrein hans, hvílík spor þessi maður hefur
markað í sögu islenzkra fræða og bókmennta. En það er
skemmst af að segja, að torfundin munu þau viðfangsefni
meiri háttar i þeirri grein, að hann hafi ekki rutt þar veginn
eða um þau fjallað til muna.
Timinn liður. Siðustu samfundir okkar urðu á sjúkrahúsi
fyrir nokkrum vikum. Við áttum stutta, en skemmtilega
samræðustund, og mig grunaði ekki hversu tæpt hann stóð á
bakka þeirrar miklu óminniselfar, sem allra bíður.
Með söknuði finn ég, að enn hafa dyr lokast. Sigurður tekur
ekki framar á móti mér á Baldursgötunni með sinu hlýja brosi.
Við sitjum ekki lengur undir Þingvallamyndinni hans Ásgríms
og spjöllum um fornt og nýtt, menn og málefni og undur
tilverunnar. Ekki förum við fleiri gönguferðir né heldur þær,
sem við fórum aðeins i huganum. Allt mun þó lifa með
nokkrum hætti. Það var okkartrú. Gott er þeim, sem vel hefur
lifað, og fóstra mins og fræðara mun ég ætið minnast, er ég
heyri góðs manns getið.
Andrés Björnsson
SIGURÐUR NORDAL:
SÓLARLAG
Einni unni eg meyjunni,
meðan það var.
Nú er sú ástin aska
og útbrunnið skar.
Nú er sú ástin aska,
sem áður vermdi lund
eins og júnísól I heiði
um hádegisstund.
Sól varstu og þíðvindi
þungbúnu geði,
ylur minn, ljós mitt,
líf mitt og gleði.
Svo hættirðu að vinna
á hretskýjunum svörtu.
Svona fer þeim öllum,
sólunum mínum björtu.
Svona fer þeim öllum,
þótt í suðri hafi þær völd.
Dagurinn þeirra á sér
áður en varir kvöld.
Þú hvarfst mér í norðri,
það húmar að kveldi.
Á morgun fer önnur úr suðri
um sál mína eldi.
ÚRRITUM
fer ekki eftir fjölda og veldi. Gyðing-
ar voru undirokuð smáþjóð á dögum
Krists, Aþena sigrað smáríki á dög-
um Aristótelesar. Getur ekki verið
hollt fyrir stórþjóðir, sem kunna ekki
að efast um ágæti sitt, að spyrja
sjálfar sig, hvort þær leggi að
stærðarinnar skapi til sannrar heims-
menningar, hvort veraldarsagan sé
alltaf um þá menn, sem eru mestir
og beztir í raun og veru, eða gefi oft
meiri gaum að ribböldum og stiga-
mönnum, sem komizt hafa til ómak-
legrar tignar og valda?
En þótt skeyta mætti skapi sinu á
þröngsýni stórþjóðanna með slikri
gagnsókn, var það ekki nóg. Ef það
átti að verða Islendingum til nokkurs
framdráttar. þurfti að sýna fram á,
að þekking á þeim ætti sér eitthvert
sjálfgildi, úr þvi að venjugildið var
ekki viðurkennt. Hvað höfðu þeir að
selja i sumblið?
Fornbókmenntirnar voru óbrigðul-
ar að vekja athygli og aðdáun alls
konar manna, jafnvel i ófullkominni
endursögn á erlendu máli. Oft hef eg
sagt Hrafnkötlu, Auðunar þátt og
söguna af kristnitökunni, og
ætíð ' hafa menn viljað heyra
meira af sliku. Orðið „saga" er
alþjóðlegt heiti, sem flestir
þekkja, en ekki nema hljóm-
inn af því. Algengt er, að
enskumælandi menn haldi, að sögur
séu i Ijóðum og sungnar. En komist
þeir f kynni við lifandi sýnishorn af
islenzkum fornsögum, þótt ekki sé
nema litið ágrip, nær það undir eins
furðulegum tökum á þeim.
Samt gat Íslendingurinn ekki unað
við þetta né numið þarstaðar. f huga
þjóðarinnar heima fyrir var enn að
visu allrikt að miklast af fornöldinni.
Þó var tviskinnungur i þeirri til-
finningu, samanburður við horfna
frægð var þar sumum lika þyrnir i
holdinu Erlendis urðu landar stund-
um broslegir fyrir að gefa sifelldar
ávisanir á sjö hundruð ára gömul
afrek. Hróður feðranna var þar
stundum nefndur niðjunum til lítils
sóma. Því mátti að visu taka með
jafnaðargeði, er danskt smábiað hélt
þvi fram, að allar ættir frjálsra
manna hefðu murkazt niður i orust-
um og brennum Sturlungaaldar, en
þrælakynið eitt lifað af. En þegar
beztu vini vor, eins og Andreas
Heusler, hálfhryllti við að koma til
íslands vegna „framfara" nútíma'ns,
átti eg bágt með að þola þeim það. í
hverju var þá fólgið ágæti siðari
alda, niðurlægingartima einokunar-
innar, nútíðarinnar sjálfrar? Og væri
það nokkuð, hvernig átti að gera
útlendingum það skiljanlegt, láta þá
taka það trúanlegt?
Forspjall. fslenzk menning, 1942.
Hvers vegna stunda menn sagn-
fræði? Þessari spurningu hafa aðrar
þjóðir velt meir fyrir sér en íslend-
ingar, og svörin eru margvísleg.
Það er gamalt orðtæki, að sagan
sé skóli stjórnmálamanna. Reynslan
virðist samt sýna, að sú vizkuveig sé
þá annaðhvort illt öl eða illa drukkið.
Niðurstöður sagnfræðinnar eru
óneitanlega á reiki. Þau lögmál, sem
af henni eru leidd. jafnast aldrei við
náttúrulögmál, sem gilda jafnt fyrir
fortið og framtið. Þess vegna er
hæpið að kalla sagnfræðina visindi,
hætt við, að það bæði trufli skil-
greiningu hugtaksins „visinda" og
leiði sagnfræðina sjálfa á glapstigu.
Að visu breytist ekki fortiðin sjálf.
KVEÐJA
TIL SIGURÐARNORDALS
Þú hverfur oss eigi
í hljótt skugganna ríki
því ættjörðin, vor móðir
þitt yfirbragðsmikla nafn
mun skrá í dagsljósið
og djúp sögunnar strauma —
þitt heiðsvala nafn
en hjúpa það ekki í drauma.
Sem vegstjarna
það vakir þar með ljóma
og leit vorri beinir
á brautirnar heim:
til íslands og lífsins
leyndarfullu dóma.

Dr. Sigurður Nordal í skrifstofu sinni,
Rauða herberginu, heima á Baldurs-
götu.
Ein síðasta myndin. Með vinum (Mörtu
Thors og Ragnari í Smára) og barna-
börnum. Myndin er tekin vorið 1973
að heimili dr. Jóhannesar Nordals.
En þekkingin á henni er i molum, og
því má skilja hana á ýmsa lund. Hver
kynslóð litur á hana sínum augum,
hver stjórnmálaflokkur, trúarflokkur
eða einstaklingur getur valið úr
henni og skýrt hana eftir vil sinni og
dul. I baráttu sinni leita menn þar
einatt' liðveizlu, skipa fylkingum
framliðinna nauðugum viljugum
undir merki sitt. Þvi verða stundum
þau hausavixl, að hlutdrægir stjórn-
málamenn umskapa fortiðina i eigin
mynd i stað þess að læra af henni.
Sagan getur bæði orkað á til-
finningar manna og brýnt vilja
þeirra. Ræktarsemi við land og þjóð
leitar þar svölunar og glæðist við.
Sagan á mikinn þátt i að auka ætt-
jarðarást, viðnámsþrótt og metnað.
Allt þetta þekkja Islendingar mæta
vel. Fleira hefur þar áhrif en frægð
og gengi liðinna alda. Hannes Finns-
son samdi eitt merkasta sögurit vort
frá siðari öldum: Um mannfækkun af
hallærum —, i þeim tilgangi að
stappa stálinu i þjóðina eftir Móðu-
harðindin. Efni þess er að mestu
ömurleg skýrsla um hörmungar fyrri
tima. En samt var það lögeggjan: Allt
þetta hefur þjóðstofninn lifað af. Eig-
um vér þá að láta hugfallast?
í minningunni geta raunir for-
feðranna hitað niðjunum i hamsi
engu siður en framinn. þótt með
öðrum hætti sé. En mikið verður hér
jafnan undir þvi komið, hvernig frá
er sagt. „Þjóðir, sem hafa átt sér
sögu, deyja ekki," sagði norski
sagnaritarinn Ernst Sars. Auðsjáan-
lega miðar hann sérstaklega við
Sigurður N(
ursdoktor v
ann í Leeds.
Sigurður N
það leyti,
varði doki
ina um C
helga.