Morgunblaðið - 27.09.1974, Blaðsíða 21

ÚR FORNUM ÁSTUM
•Faðir minn sigldi burtu. Það var á heiðum
vordegi með hvitum skýjadreglum, og vindur
stóð af landi. Hann kom aldrei aftur, og engin
bára hefur skolað beinum hans upp í fjöruna.
Móðir min horfði út á sjóinn i tvö misseri.
Annað haustið féll fyrsta mjöllin á nýgert leiði
hér suður undir hamrinum.
Eg hata sjóinn og hef þó haft hann fyrir
augunum, siðan eg opnaði þau, — hata hann
i ofviðrunum, þegar hann bölsótast við bakk-
ana fyrir neðan túnið og leikur sér að skipun-
um úti fyrir eins og vargur að bráð sinni, —
hata hann i logninu og þokunni, þegar hann
mókir grár og ólundarlegur og öll leiðindi
eilifðarinnar hvíla eins og martröð á brjóstum
hans, — en allra mest í sólskini og vorvindi,
þegar hann felur ógnir sinar i gervi leiksins.
Þá heillaði hann föður minn til sín og drap
gleði móður minnar. Eg hélt um daginn, þegar
hann bar bátinn þinn hingað. að hann væri að
gjalda mér föður- og móðurbætur. En nú er
hann að seiða þig frá mér aftur, og eg stend
eftir á ströndinni fátækari en nokkuru sinni
fyrr.
Farðu ekki frá mér, Álfur. Aldrei getur
nokkur kona unnað þér heitar en eg, þvi eg á
ekkert nema þessa tilfinningu. Þú leitar gæf-
unnar eins og allir menn, en gættu þín, að þú
leitir hennar ekki langt yfir skammt. Er
nokkur friðsælli blettur til á jörðinni en eyjan
min, með bæinn á miðju túni milli fjalls og
fjöru? Er ekki himinninn opinn yfir henni, og
er hér ekki nægilegt rúm til alls þess, sem er
nokkurs virði, að unnast og biðja, eldast
saman og deyja saman?
— — — Vist er eyjan þin yndisleg, Una,
og eg vildi að eg gæti að skilnaði þakkað
hverjum stíg, sem við höfum gengið, og kysst
hvern blett, þar sem ást þin hefur Ijómað um
mig. En samt er hún nú að verða mér að
fangelsi, og sá, sem finnur, að hann er
fjötraður, spyr ekki um, hvort fjöturinn er úr
járni eða rósum.
Reyndu ekki að telja mér hughvarf. Sérðu
ekki, hvernig báturinn minn togar í landfest-
ina og vill út? Eg elska hafið, fjölbreytt og
sívakandi, og aldan, sem er dauð, ef hún
nemur staðar, er samborin systir mín. Þegar
eg hef dvalið um hrið á sömu slóðum, blikna
blómin i kringum mig, og sólin tapar skini
sinu. Eg leita gæfunnar, og eg finn hana,
þegar eg missi hennar, því sjálf leitin er
gæfan. Boðorð hennar er: Leitið, og finnið
ekki! Gæfan er ekki til þess að eiga hana,
heldur þrá hana og eignast, sleppa henni og
minnast hennar. Gæfan er ekki ein, heldur i
ótal brotum. og gæfan er að eiga kost á öllum
þessum brotum. Sá, sem tekur einn kostinn
og segir: Þetta er min gæfa, þetta er gæfan,
— hann hefur misst allra hinna kostanna,
þúsund sinnum meira en hann vann, jafnvel
þótt hann hefði höndlað stærsta brotið.
Eg gekk hér upp á hamrana t gærkveldi til
að njóta þess í siðasta sinn að horfa yfir
bæinn þinn og túnið. En augun leituðu út á
sjóinn, út i bjarmann við hafsbrúnina. Eg sá
mann sigla á báti beint út i roða sólarlagsins.
Sjórinn fossar við kinnungana og sýður undir
kjölnum. Fæturnir doðna upp, eins og súðin
væri hlaðin rafmagni. Allt iðar og titrar fyrir
sjónum hans, svo að hugann sundlar við.
Himinn og haf löðra i blóði, og loki hann
augunum, sér hann græna, eldbrydda viga-
branda þjóta i myrkrinu með feiknahraða. Þá
rís land á bakborða, rauðir klettar og bláir
tindar. Augun leita hvildar á ströndinni eins
og flugmóðir fuglar, og fæturnir heimta fast
land að stiga á. í hamslausri gleði stýrir hann
bátnum beint upp i fjöruna, brýtur hann i
spón og stekkur sjálfur á land, glaður eins og
nýfæddur guð og slyppur eins og eingetinn
sonur hins ófrjóva hafs.
En augun eru enn þá blóðhlaupin og flótta-
leg og andlitið i djúpum hrukkum. Bóndadótt-
irin, sam situr lömbin úti á tanganum, flýr
heim til bæjar. og húskarlarnir á akrinum
lyfta kvíslunum og búast til varnar. En gest-
urinn kastar sér niður á jörðina og kyssir
hana. siðan gengur hann á akurinn og leggur
báðar hendurnar á plóginn. Það er friðartákn-
ið. Hann plægir akrana og stigur þungt til
jarðar til þess að finna staðfestu moldarinnar.
Dagarnir liða við holla vinnu og kvöldin við
Ijúfa hvild. Það er eins og hann væri gróinn
upp úr jörðinni meðal þessa rólynda sveita-
fólks. Bóndadóttirin með glóbjarta hárið og
sólbrenndu handleggina er nú vinkona hans,
og hann tilbiður hana með lotningu sveita-
pilts, sem elskar i fyrsta sinn. Á kvöldin,
þegar hann hvílir sig i hlaðbrekkunni, kemur
hún og leggur höndina yfir augu hans. Þá
finnst honum þessi hönd, sem hylur allan
heiminn fyrir honum, lika vera meira virði. Og
allt i kringum þau grær gullið á ökrunum.
Haustið kemur, og hann ekur fullum vögn-
um af korni til borgarinnar. Honum eru taldar
út skínandi hrúgur af gulli. Við málmhljóm-
inn vakna gamlar minningar. Sveita-
Itfið verður hversdagslegt og borgin töfr-
andi. Hann kastar sér út í iðuna og grýtir
gullinu i kringum sig. Margir vilja vera
gestir hans. Næturnar verða dagar og dag-
arnir nætur. Njótum augnabliksins,
kampavinslöðursins af lifinu! I kvöld er
gleðin á okkar bandi. Dans og vin og konur!
— Eitt kvöld situr hann i glæsilegasta
skemmtisal borgarinnar, einn úti i horni. Fyrir
framan hann iðar lifið, haf af hvítum örmum
og mjúkum lokkum, stirndur himinn af
tindrandi steinum og glampandi augum. Það
er eins og gólfið svigni í breiðum bylgjum
undir dansinum. Honum verður litið út i
gluggann. Í myrkrinu bregður fyrir bleikum
andlitum, tærðum af hungri, afmynduðum af
glæpum. Og mitt á meðal þeirra er ung
stúlka, sem grætur rofin heit, og gamall
bóndi, sem otar krepptum hnefanum að
svikaranum. Vitleysa! Lifið er draúmur, skin-
andi draumur. Er það ekkert nema draumur?
Þarna kemur Chloe til hans, faðmurinn er
opinn og varirnar rauðar. Hrafnsvartur lokkur
hefur villzt niður á hálsinn og liðast þar eins
og höggormur. Draumur, ekkert nema draum-
ur? Hann réttir hendurnar fram á móti henni,
en hrindir henni frá sér: Vik frá mér, satan! —
Og hann þýtur aleinn út i haustmyrkrið.
Snöggvast slær óhug á gestina. Brjálaður?
segir einn. Féþrota! segir annar. Og aftur
gengur gólfið i breiðum bylgjum undir dansin-
um, þangað til föl morgunskiman fer að vætla
inn um gluggatjöldin og varpa náblæ sínum á
lampaljósin.
Um vorið sést einkennilegur gestur á torg-
um bæjarins. Hann er bleikur af föstum og
vökum, og augun stara stór og dökk á eitt-
hvert fjarlægt takmark, sem aðrir ekki sjá.
Alþýðan safnast að þessum alvarlega manni,
sem heimtar jafnan rétt fyrir allt, sem lifir, og
ber djúpa virðingu fyrir hverju barni, sem
fæðist, af því að allir eiga jafna hlutdeild í
hinni óleysandi gátu lifsins. Yfirvöldin brosa
að þessum meinlausa sérvitringi, þykir gott,
að hann styttir lýðnum stundir. En orð hans
eru hættuleg, þvi þau eru þrungin af sorg yfir
þjáningum mannanna og hinni heilögu sann-
færingu þess, sem er orðinn sjálfum sér
einskis virði. Þegar loks á að handsama hann,
er það of seint. Alþýðan slær hring um hann,
og byltingin er óumflýjanleg.
Einbúinn utan úr mörkinni er orðinn að
hershöfðingja. Augun verða aftur snör eins og
i val, engin hreifing óvinaliðsins dylst honum,
og hann kann við öllu ráð. Þessi her af
allsleysingjum er ósigrandi, — og að lokum
er foringjanum lyft upp i autt hásætið við
fagnaðaróp múgsins. En hann varpar af sér
purpuraskikkjunni og segir: Bræður mínir, eg
er gestur i þessu landi, og burtfarartími minn
er kominn. — Hann gengur að ungri föru-
konu, sem stendur þar með barn sitt á hand-
leggnum, tekur það og lyftir þvi upp i hásæt-
ið: Lútið framtiðinni, sem er að fæðast. hinum
óteljandi kostum lífsins! — Hann gengurofan
að ströndinni, leysir þar litinn bát, vindur upp
seglin og veifar brosandi hendinni. Og vestan-
vindurinn ber mig burtu, slyppan og snauðan,
lengra austur í lönd morgunroðans, þar sem
sólin kemur upp og ævintýrin f æðast.------
Kom eg aftur til þin, þá rektu mig burtu, og
lokaðu dyrunum. Þá er eg ekki lengur sá, sem
þú elskar nú. En fréttirðu einhvern dag, að eg
hafi orðið til úti á reginhafi, þá kastaðu rauðri
rós i bylgjurnar i minningu mina. Þá hef eg
dáið ungur — án þess að lækka seglin. Og þú
veizt aldrei, Una, nema það hafi verið myndin
þin, sem eg sá blika í brjósti siðustu öldunnar,
sem eg mætti — og molaði bátinn minn.
Lffið leiddi mig inn í höll sina og sýndi mér
niu konungsdætur, hverja annarri fegurri. All-
ar syndir jarðarinnar og unaðssemdir paradís-
ar leiftruðu á þúsund vegu i augum þeirra.
Og lífið sagði: Kjóstu!
Hvernig ætti eg að kjósa? Eg kýs þær allar.
Kjóstu eina!
Varpaðu mér heldur i myrkrastofu, og
lofaðu mér að dreyma um þær allar.
Siðan er eg landflótta og förumaður á
leiðum jarðarinnar, en ek í.purpura og gullreið
um óravegu draumanna.
III.
Hvíldarlausa lif!
Sé neistinn, sem á að brenna þig upp til
agna, einu sinni tendraður, þá slokknar hann
ekki, sofnar aldrei, fyrr en hann hefur unnið
verk sitt að fullu. Þér er ekki til neins að leita
griðastaðar. Þú ert eins og veðhlaupahestur,
sem hleypur eirðarlaust að marki, sem honum
er aldrei ætlað að ná, marki, sem ef til vill
hefur aldrei verið nema hugarburður.
Augnablikin þjóta fram hjá mér eins og
visin strá, sem vindurinn feykir. Og öll eru
þau ófullkomin. Þráin er blandin ótta og
óvissu, fullnægingin beiskju vonbrigðanna,
og á minninguna slær náfölva vofunnar,
minninguna, sem er mér þó hóti Ijúfust, af því
að henni ræð eg helzt.
Reyndu ekki að ná handfestu eða fótfestu i
lifinu. Þér færi þá eins og manni, sem er að
hrapa fyrir björg og gripur eftir snösunum,
sem hann dettur fram hjá. Þær rífa hendur
hans og tæta sundur. Ekkert nema aukin
harmkvæli. Þú verður ekki stöðvaður. Fallið
er i sjálfum þér. Og endirinn er ykkur jafnvis
báðum: dauðinn. Hann biður.
Óravegir. Fornarástir. 1919.
3rdal heið-
ið háskól-
lordal um
er hann
lorsritgerð-
Hafs sögu
Norðmenn og Heimskringlu. Réttara
hefði samt verið að segja: „ Þjóðir,
sem eiga sér sögu, deyja ekki." Allar
þjóðir hafa átt sér sögu, ef orðið er
tekið í merkingunni: örlög. Gleymist
þessi saga, verður hún enginn lif-
gjafi. Sé hún ekki þannig sögð, að
almenningur laðist til að lesa hana,
verður hún engin eign. Þó að til
hefðu verið norskir annálar frá miðri
9. öld til 1177 með jafnmiklu
áreiðanlegu söguefni og í Heims-
kringlu er fólgið, hefðu þeir aldrei
vakið eldmóð Norðmanna.
Frásagnarsnilli Snorra og skáldleg
andagift réðu mestu um það. Heims-
kringla er frábært dæmi þess, að
sögurit geta orðið meira en skýrsla
um liðna atburði. Þau geta sjálf
skapað sögu. Það, sem kann að hafa
verið missagt, þegar Snorri ritaði
það, hefur orðið að sannmælum með
þvi að ieiða Norðmenn til nýrrar
framsóknar. hvað sem fornri frægð
Ifður.
Sumir óttast, að meiri hætta en
gagn stafi af sögunni, hún geti gert
menn að skýjaglópum eða nátttröll-
um, þeir blini um öxl sér og fari að
ganga sjálfa sig niður i jörðina. Allt
þetta getur komið fyrir, sé hún rang-
lega skráð eða heimskulega lesin. En
þó að Islendingum hafi oft verið
brugðið um að lifa i fornöldinni og
hafi stundum hræðzt það sjálfir, ætti
dæmi Jóns Sigurðssonar eins að losa
þá við blindan ugg i þeim efnum, —
þess manns, sem var i senn allra
fróðastur um sögu þjóðar sinnar og
allra djarfastur og hagsýnastur i bar-
áttunni fyrir viðreisn hennar og
hvers konar hagsbótum. Sé rétt á
sagnfræðinni haldið, fer þvi fjarri, að
hún eigi að leggja á menn neinn
herfjötur fortíðarinnar. Ástundan
hennar er greiðasta og oft eina leiðin
til þess að gera þá frjálsa, hæfa að
lifa I samtiðinni og taka á vanda-
málum liðandi stundar.
Forspjall. íslenzk menning, 1942.
Þvi má vitaskuld halda fram, að
Passiusálmarnir séu samir, hvernig
sem þeir séu til komnir, og væru
okkur samir, þótt við vissum ekkert
um höfundinn, jafnvel ekki nafn
hans, fremuren skáldanna, sem ortu
Völuspá og Sólarljóð. Þá yrði að ráða
allt, sem unnt væri að vita um hann.
af sálmunum sjálfum. Nú er þvi ekki
að neita, að snuður i æviatriði og
einkalif skálda og rithöfunda, eins
og i bóklegar fyrirmyndir þeirra, hafi
um skeið keyrt nokkuð úr hófi.
Þegar fræðimenn hafa leitað dauða-
leit að þess háttar efni og fundið
fáein korn í nef sér, hættir þeim við
að gera sér helzti mikinn mat úr
þeim. Hráefni í skáldskap liggur á
hvers manns götu. Hitt skilur milli
feigs og ófeigs, hvað úr því er unnið,
— hvort það verður eins og bögglað
roð fyrir brjósti skáldanna, dautt og
ómelt, eða lífræn næring og vaki
eigin sköpunar. En þótt þarna hafi
verið timabundnar öfgar á ferli, verð-
ur ekki úr þeim bætt með öðrum
gagnstæðum. eins og átt hefur sér
stað i svonefndri „nýrri gagnrýni",
sem þegar með skirnarheitinu frá
frumkvöðlum sínum ber vitni um
viðleitni þeirra að gera hana að
tizkustefnu. Samkvæmt henni á ekki
að gefa neinn gaum að höfundum
skáldrita, heldur rannsaka þau eins
og hvert þeirra væri jafneinangrað
sem loftsteinn. Þarna er auðsæ ein
af krampateygjum húmanískra
fræða nú á dögum, tilraun að gera
eðlilega hluti að launhelgum og telja
almenningi trú um, að þau séu „vis-
indi". Margt af þessu stafar beinlínis
Þrir ættliðir: Jóhannes ishússtjóri, dr.
Sigurður, Jóhannes seðlabankastjóri
og Jón tónskáld.
af vanmetakennd óhagnýtra mennta
andspænis náttúru- og eðlisfræðum.
Það er ekki nema eðliieg fróðleiks-
þörf og ræktarsemi, að gaumur sé
gefinn að þvi, sem ráða má um
Hallgrim Pétursson af heimildum og
öðrum skáldskap hans og ritum. Um
þetta skal ekki fjölyrt, því að fæst af
þvi verður hér unnt að nýta. En
Passíusálmarnir eru svo persónuleg-
ur skáldskapur, að einhvers konar
samband þeirra við örlög
höfundarins hefur lengi verið
óhjákvæmilegt umhugsunarefni og
mun svo enn verða. meðan þeir eru
lesnir og hafðir um hönd.
Hallgrimur Pétursson
og Passiusálmarnir, 1970.
Ólöf Jónsdóttir Nordal.
Endurminningin um veraldarsög-
una, sem mig óraði fyrir í barnæsku,
hefur hvarflað að mér við og við,
heillandi og hálfgleymd, stundum
nær og stundum fjær, — likt og
Björnstjerne Björnson lætur Árna
kveða:
Og hljómurinn hvislaði i laufi og laut,
F laufi og laut.
Ef drengurinn hlustaði, hljóp hann
braut,
þá hljóp hann braut.
Með aldrinum verða slikar minn-
ingar manni ekki annað en angur-
'vært gaman: að bera kálgarðshol-
una, sem hann er að pæla upp,
saman við þau akurlönd, sem einu
sinni átti að leggja undir plóginn.
Hann finnur, að jafnvel þessi litli
blettur verður aldrei ræktaður eins
vel og skyldi, fer að sjá alla stærð
fornra drauma í smæð hans. Þó að
eg hafi haldið tryggð við nafnið, sem
bókin hlaut i skírninni, hefur mér
stundum legið við að uppnefna hana
Veraldarsögu íslendinga: sögu
íslendinga i veröldinni og handa ver-
öldinni. Eg hef alltaf dáðst að göml-
um Skagfirðingi, sem tók saman
SIGURÐURNORDAL
En langfeðga lúðir svipir,
er ljómuðu í vitund þinni,
og margir þeir gnúðir gripir,
er glitruðu í þínu minni
eiga ekki athvarf víðar,
þeir endurgrafast í rústir.
Málmbrot og þöglar þústir
þaðan koma upp síðar.
Þú mundir meira en vér allir
og mundir fyrir oss alla.
Eins og erlendra hallir,
sem einnig um síðir falla.
O