Morgunblaðið - 31.10.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Kröfur heimamanna
annars vegar og rík-
isins hins vegar um
landamerki í Arnes-
sýslu hafa nú verið
birtar. Skapti
Hallgrímsson
kynnti sér kröfur
og sjónarmið beggcja
og forvitnaðist auk
bess um óbyggða-
nefnd og þá vinnu
sem hennar bíður.
HVER A
ÍSLAND?
ÞJÓÐLENDNALÖG, sem
samþykkt voru á Alþingi
um mitt síðasta ár, voru
sett í þeim tilgangi að leysa
úr óvissu sem lengi hefur verið uppi
um eignarhald á hálendissvæðum
landsins og raunar víðar. í lögunum
er kveðið á um eignarrétt ríkisins
yfír svokölluðum þjóðlendum en það
hugtak tekur til þeirra landssvæða
sem oft hafa verið nefnd hálendi,
óbyggðir, afréttir og almenningar -
allt að því tilskyldu að utan eignar-
landa sé - og samkvæmt lögunum á
ríkið allt land, sem sannanlega er
ekki eignarland annarra.
Óbyggðanefnd svokölluð var sett á
stofn með áðurnefndum lögum og er
hennar verkefni meðal annars það að
skera úr um hvaða land telst til þjóð-
lendna og hvar séu mörk þeirra og
eignarlanda (þ.e. landsvæða í einka-
eign). Nefndinni er einnig falið að
skera úr um mörk þess hluta þjóð-
lendu sem nýttur er sem afréttur, til
sumarbeitar íyrir búfé, og ennfrem-
ur að úrskurða um eignarréttindi
innan þjóðlendna.
Ekki er enn ljóst hve landinu
verður skipt niður í mörg svæði, en
nefndin á að vera búin að skera upp
úr um mörk eignarlanda og þjóð-
lendna á landinu öllu árið 2007.
Einhvers staðar þurfti að byrja á
landinu, og Arnessýsla varð fyrir
valinu. Svæðið sem fyrst er tekið til
umfjöllunai’ markast í grófum drátt-
um af sýslumörkum við Borgarfjörð
að vestan, að norðan af Langjökli,
sáttalínu á Kili sem er fjórðungs-
mörk gagnvart Húnvetningum og
Hofsjökli og að austan af Þjórsá. Að
sunnan er miðað við syðri mörk allra
efstu jarða í sýslunni.
Kort með kröfum hlutaðeigandi
var afhent embætti Sýslumannsins
á Selfossi á föstudag og verður þar
til kynningar allan nóvembermán-
uð. Eftir það hefur fólk annan mán-
uð til að koma að athugasemdum.
Að þeim tíma liðnum tekur
óbyggðanefnd svo til óspilltra mál-
anna. Formaður og framkvæmda-
stjóri óbyggðanefndar er Kristján
Torfason en auk hans sitja í henni
Allan V. Magnússon, héraðsdómari
og Karl Axelsson, hæstaréttarlög-
maður. Nefndin er skipuð af for-
sætisráðherra og verður úrskurður
hennar, þegar þar að kemur, end-
anleg afgreiðsla innan stjórnsýsl-
unnar. Hann verður því ekki kærð-
ur til ráðherra sem æðra stjórn-
valds. Sá sem ekki vill una úrskurði
óbyggðanefndar getur hins vegar
höfðað einkamál innan sex mánaða
frá útgáfudegi þess Lögbirtingar-
blaðs sem útdráttur úr úrskurði er
birtur í.
Misskilningur
Óbyggðanefnd hefur verið gagn-
rýnd nokkuð í fjölmiðlum að undan-
förnu, en sú gagnrýni mun á mis-
skilningi byggð, því nefndin hefur
ekki gert annað en það sem henni
ber skv. lögum: kynnt málið fyrir
hlutaðeigandi, kallað síðan fram
kröfur annars vegar landeigenda og
hins vegar ríkisins, og látið teikna
þær inn á kort. Hins vegar munu
HOFSJOKULL
Krafa
landeigenda
Krafa ríkisins
Sigölduvirkjun
Búrfélls’ iddjun

Himinn og haf
milli krafna ríkis-
ins og Arnesinga
Morgunblaðið/RAX
landeigendur ósáttir við nefnd fjár-
málaráðuneytisins; hennar hlutverk
er að setja fram kröfur ríkisins og
virðist þessum tveimur nefndum
hafa verið ruglað saman í umræð-
unni. Af hálfu óbyggðanefndar er
lögð á það áhersla að á þessu stigi
máls hafi nefndin einungis tekið við
kröfum málsaðila en eigi alfarið eftir
að taka afstöðu til þeirra sem óháður
úrskurðaraðili. Menn hafi gert ítr-
ustu kröfur á báða bóga, líkt og í
dómsmálum - en það segi auðvitað
ekkert um það hver hin endanlega
niðurstaða verði. Nefndin hafi leitast
við að kynna hlutverk sitt, m.a. með
því að gefa út kynningarbækling og
halda fundi með forsvarsmönnum
allra sveitarfélaga á því svæði sem
nú sé til meðferðar. Þá verði á næst-
unni opnuð heimasíða nefndarinnar
á Vefnum. Aukin fræðsla skili sér
vonandi sem víðast og eyði misskiln-
ingi.
Stjórnsýslunefnd
Þegar unnið var að gerð þjóð-
lendnafrumvarpsins á sínum tíma
mun hugmyndin upphaflega hafa
verið sú að óbyggðanefndin yrði
sérdómstóll. Þannig er til dæmis
staðið að málum í Noregi en þar í
landi hefur lengi verið unnið að
samskonar verkefnum. Niðurstaðan
varð þó sú að ekki yrði um að ræða
dómstól með dómsvald heldur
stjórnsýslunefnd, þó með takmörk-
uðum málskotsrétti til dómstóla;
takmörkuðum að því leyti að hann
verður eiga sér stað innan sex mán-
aða frá því nefndin kveður upp úr-
skurð, annars er niðurstaðan bind-
andi.
Þjóðlendnalögin fela í sér, sem
fyrr greinir, að það land sem aðrir
geta ekki sannað eignarrétt á eigi
ríkið. Það eru svokallaðar þjóðlend-
ur og skal með þær farið skv. um-
ræddum lögum. Að öðru leyti eru
lögin bara vei’klagsreglur, segja
nefndarmenn. Leikreglur um það
hvernig ákvarða eigi mörkin. Þau
hafi engar efnisreglur að geyma um
það hvaða viðmiði eigi að beita þeg-
ar nefndin fari að vinna í einstökum
málum. Þar verði einfaldlega að
fara eftir hefðbundum reglum ís-
lensks eignarréttar, eins og þær
hafi mótast á öldinni í mörgum
dómum Hæstaréttar. Fjallað hafi
verið um þetta í einum 20 dómsmál-
um, hér og þar á öldinni, og út úr
því sé hægt að lesa ákveðnar megin-
reglur. Um þetta atriði hafi gætt
misskilnings.
Þjóðaríþrótt
Það hafi þó alls ekki komið nefnd-
inni á óvart að í landamerkjadeilu
sem þessari séu deilendur langt frá
því að vera sammála. Menn séu yfir-
leitt mjög landsárir og svona marka-
deilur virðist vera hefð í landinu,
jafnvel þjóðaríþrótt.
Ekki liggur fyrir, að sögn nefndar-
manna, hvort taka þurfi þetta fyrsta
svæði fyrir í mörgum sjálfstæðum
málum. Ágreiningur einnar jarðar
við ríkið þurfi ekki endilega að vera
sjálfstætt mál. Vel geti verið að hægt
sé að taka einn hrepp í einu eða
nokkrar jarðir saman. Það fari eftir
því hvernig línurnar liggi og hvað
talið verði eðlilegt.
Eftir tvo mánuði, þegai' óbyggða-
nefnd fer að fjalla um kröfur beggja,
fá deilendur að flytja mál sitt. Þeir
verða þá kallaðir fyrir nefndina, og
fyrst í stað leitað sátta, athugað
hvort menn geti sæst á einhverjar
línur á milli sín. Ef ekki, kannar
nefndin hvaða gögn eru til staðar og
leitar eítir því hvort einhver frekari
gögn um eignarheimildir á þessu
svæði séu til.
Þinglýsing ekki einhlft
Þá kom fram af hálfu óbyggða-
nefndar að í þessari umræðu hafi
verið uppi sá misskilningur að þing-
lýsing feli í sér endanlega úrlausn
mála. Svo sé ekki; þinglýsing sé í
sjálfu sér bara formgerð. Jafnframt
sé landamerkjalýsing ekki hið sama
og eignarheimild.
í núgildandi lögum er gert ráð fyr-
ir því að landeigendur greiði sjálfir
kostnað sem þeir verða fyrir vegna
þessara mála en nú er í bígerð að
breyta reglum þannig að sá kostnað-
ur lendi í auknum mæli á ríkinu; þar
sem fólk ræður ferðinni ekki sjálft
þykir ekki rétt að það beri þungan
íögfræðikostnaðvegna þeirra mála
sem lögð eru fyrir óbyggðanefnd.
Hins vegar er rétt að taka fram að
þetta á ekki við um það ef framhald
verður á málum eftir úrskurð nefnd-
arinnar; fari einhver með mál fyrir
dómstóla síðar meir.
Nefndin gerir ráð fyrir að hún geti
kveðið upp úrskurði í málum á þessu
fyrsta svæði sem tekið er fyrir á
landinu næsta vor eða sumar, þegar
búið verði að flytja málin og ganga á
vettvang.
Hæstiréttur vísaði leiðina
Árið 1981 gekk merkur og frægur
dómur í Hæstarétti um Landmanna-
afrétt þar sem ríkið gaf út svokallaða
eignardómsstefnu. Þar sem ljóst
væri að enginn annar - hvorki jarðir,
einstaklingar né sveitarfélög - ættu
Landmannaafrétt, vildi ríkið fá sér
dæmdan eignar rétt á svæðinu.
Sveitarfélög og jarðir í Landssveit,
Holtum og víðar stefndu sér síðar
inn í málið, og niðurstaða Hæstarétt-
ar var sú að einstaklingar, jarðir eða
sveitarfélög hefðu ekki sýnt fram á
beinan eignarrétt af svæðinu - en
það hefði ríkið ekki heldur gert. Og
það yrði eins og allir aðrir að sýna
fram á sínar eignarheimildir.
Nefndarmenn benda á að Hæsti-
réttur hafi vísað leiðina með þessum
dómi; að Alþingi gæti sett réttar-
reglur sem taki af allan vafa um
þetta og segja mætti að sú nefnd,
sem á endanum vann þjóðlendnalög-
in, hafi verið skipuð í framhaldi
dómsins þó það hafi ekki gerst strax.
Og lögin voru svo ekki samþykkt
fyrr en 17 árum eftir umræddan
Hæstaréttardóm. I framhaldi þess
var svo tekin sú pólitíska afstaða -
með samþykkt þjóðlendnalaganna á
Alþingi 1998 - að ríkið skuli eiga það
land sem aðrir eiga ekki.
Spurningin Hver á Islund? hefur
oft skotið upp kollinum hérlendis, og
nefndarmenn segja þá umræðu hafa
verið litaða af misskilningi til margra
ára. Spurningunni sé nefnilega að
mestu ósvarað; og að svara henni sé
einmitt það risavaxna verkefni sem
óbyggðanefnd sé nú farin að takast á
við.