Morgunblaðið - 31.10.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Asíski efnahag'srisinn leit-
ar leiða upp úr kreppudal
Iðnríki heims fylgjast
náið með efnahags- og
stjórnmálaþróuninni í
Japan vegna þess
mikla vægis sem
þetta annað stærsta
hagkerfí heims hefur
í alþjóðahagkerfínu.
Nú þykir ýmislegt
benda til að japanskt
efnahagslíf sé að
ná sér upp úr öldu-
dalnum. Auðunn
Arnórsson var í
Japan og kynnti sér
stöðu mála.
ÞEGAR lent er á Narita-al-
þjóðaflugvellinum við
Tókýó og ekið inn í iðandi
stórborgina kemur gestkomandi
Vesturlandabúi í fljótu bragði
auga á fátt, sem gefur tilefni til að
ætla að hér sé kreppa. Bílarnir í
endalausum umferðarteppunum
eru mjög margir stórir, búnir
kraftmiklum vélum og öllum
hugsanlegum aukahlutum. í neð-
anjarðarlestunum er áberandi að
fólkið klæðist dýrum og vönduð-
um fötum, merkjavara blasir við
hvert sem litið er. Fólk virðist al-
mennt ánægt á svip. Ekki er að
sjá að verzlunar- eða skrifstofu-
húsnæði sé á lausu í miðborginni,
eins og oft má sjá í vestrænum
stórborgum á samdráttartímum.
Glæsilegar nýbyggingar setja
sterkan svip á borgarlífið.
En þegar betur er að gáð má
koma auga á fáeinar vísbendingar
um að nú ári ekki eins vel og áður
í efnahagsundralandinu. A stöð-
um þar sem vegavinna er í gangi
- sem eru mjög vel merktir sem
slíkir - standa menn með veifur
sem hafa því einu hlutverki að
gegna að vekja athygli vegfar-
enda á því sama og skiltin og
merkingarnar eru búin að gera.
Þegar inn í banka er komið tekur
á móti manni ung og vel til höfð
stúlka sem býður góðan daginn
og spyr hvert erindið sé og vísar
viðskiptavinunum síðan á rétt af-
greiðsluborð.
Þetta eru tvö dæmi sem vekja
athygli manns á því, að atvinnu-
leysi hefur aukizt í Japan. Þar í
landi er sterk hefð fyrir því að all-
ir hafi atvinnu og æviráðning var
mjög algeng. Síðustu ár hefur
hagvöxtur verið neikvæður, fjár-
málafyrirtæki átt í miklum
kröggum og iðnrekendur almennt
neyðzt til að grípa til róttækrar
endurskipulagningar. Nú í októ-
ber var tilkynnt að 21.000 starfs-
mönnum Nissan-bílaverksmiðj-
anna yrði sagt upp og fimm verk-
smiðjum lokað, í því skyni að
draga úr framleiðslugetunni sem
var orðin allt of mikil miðað við
sölu. Mestur hefur sölusamdrátt-
urinn verið innanlands en mark-
aðshlutdeild Nissan á heims-
markaði hefur líka minnkað.
Skuldir Nissan, annars' stærsta
bflaframleiðanda Japans, eru gíf-
urlegar en nú hafa tekizt samn-
ingar við frönsku Renault-verk-
smiðjumar um samstarf, með það
að markmiði að koma rekstri
Nissan á réttan kjöl.
Fjöldauppsagnir sem þessar
Morgunblaðið/Auðunn
Af lengd umferðarteppanna í Tókýó að dæma er ekki að sjá að
kreppa sé í japönsku efnahagslífi.
voru þar til fyrir örfáum árum
óþekktar í Japan. Þegar þenslu-
skeið níunda áratugarins náði há-
marki var skortur á vinnuafli og
mikið fjárfest í vinnusparandi
tækni í iðnaði. Og á árunum eftir
lok kalda stríðsins færðu japönsk
iðnfyrirtæki æ stærri hluta fram-
leiðslu sinnar til láglaunalanda í
Asíu. Kreppan í efnahagslífi þess-
ara landa - Suður-Kóreu, Taí-
vans, Malasíu, Tælands,
Indónesíu, svo þau helztu séu
nefnd - hefur því lagzt með tvö-
földum þunga á efnahagslíf
Japans.
Goðsögnin um
lítið atvinnuleysi
Það hefur löngum verið sagt að
atvinnuleysishlutfallið í Japan sé
mjög lágt í samanburði við það
sem gengur og gerist í helztu
samkeppnislöndum þess. Sam-
kvæmt opinberum tölum er það
nú tæplega 5%. En sú tala er vill-
andi. Ljóst er að atvinnuleysis-
hlutfallið myndi mælast mun
meira ef það væri reiknað út með
sömu aðferðum og gert er á Vest-
urlöndum, en mestu munar í
þessu sambandi hve hin hefð-
bundna japanska skilgreining á
því hver teljist atvinnulaus og
hver ekki er ólík því sem gildir til
dæmis á Islandi. I japönskum at-
vinnuleysistölum er ekki reiknað
með þeim mikla fjölda heima-
vinnandi fólks, sem „dregur sig í
hlé“ frá vinnumarkaðnum, en í
þessum hópi eru einkum konur.
Tiltölulega hátt hlutfall einyrkja
hefur einnig áhrif, sem og sá sið-
ur að fólk sem verður atvinnu-
laust njóti atvinnuleysisstyrkja
aðeins um skamma hríð. Sé því
fólki, sem vitað er að gjarnan
vildi komast (aftur) út á hinn al-
menna vinnumarkað í Japan,
bætt við hina opinberu atvinnu-
leysistölu fer hlutfallið í um það
bil 9,5-10%. Að atvinnuleysi í
Japan sé mjög lítið er því þegar
nánar er að gáð lítið annað en
goðsögn.
Launþegum „ýtt“
úr starfí
Og horfurnar fyrir launþega á
japönskum vinnumarkaði eru
ekki bjartar. Sífellt fjölgar fregn-
um af því, að launþegum sé „ýtt“
til að segja upp af sjálfsdáðum,
Reuters
Keizo Obuchi, forsætisráðherra Japans, heldur glaðbeittur um
stýrið á hraðskreiðum bíl á bflasýningunni í Tókýó. Efnahags-
stefna stjórnar hans miðar öll að því að fá hjól efnahagslífsins aft-
ur til að snúast.
oft með vafasömum aðferðum af
hálfu vinnuveitandans. Japönsk
löggjöf verndar vel réttindi laun-
þega. Til að japanskt fyrirtæki
geti sagt starfsmönnum upp þarf
það að fullnægja mörgum laga-
legum formsatriðum, svo sem að
sanna þörfina á að fækka starfs-
fólki og sýna fram á að gripið hafi
verið til allra mögulegra ráðstaf-
ana annarra til að forðast upp-
sagnir.
Vegna þess hve mikið þarf að
hafa fyrir því að segja upp starfs-
mönnum með löglegum hætti
grípa fyrirtækjastjórnendur í æ
ríkari mæli til þess að leggja
starfsmenn, sem þeir vilja losna
við, í einelti, í þeim tilgangi að fá
viðkomandi til að segja upp af
sjálfsdáðum.
A dögunum kom fram fyrir
rétti í Tókýó, að 35 ára gömlum
manni, sem áður starfaði hjá
Sega-tölvuleikjaframleiðandan-
um, hefði áður en hann hætti að
vinna þar verið fengið glugga-
laust pínulítið herbergi, búið
engu öðru en borði, stól og einum
síma, og engin verkefni. Mannin-
um var ekki leyft að taka neina
persónulega muni með sér á
vinnustaðinn og var gert að til-
kynna til starfsmannahaldsins í
hvert sinn sem hann vildi fara út
úr herberginu. Talsmenn Sega
sögðu í réttinum að herbergið
væri ætlað starfsmönnum sem
biðu þess að fá ný verkefni innan
iyrirtækisins. Það væri ekki til
þess ætlað að þvinga menn til að
segja upp.
En talsmenn verkalýðsfélaga
halda því fram að nú þegar
japönsk fyrirtæki séu að reyna
allt hvað þau geta til að „missa
ekki af lest“ efnahagsbatans sem
virðist vera komin í gang eftir
nokkurra ára stöðnunarskeið,
hiki mörg þeirra ekki við að beita
lúalegum aðferðum til að knýja
starfsmenn til uppsagnar.
Þessi nýju vandamál á
japönskum vinnumarkaði eru enn
eitt dæmið um þær miklu breyt-
ingar sem eru að verða á honum.
Áratugum saman var árlegur
hagvöxtur í Japan hátt í 10% og
við þær aðstæður sköpuðust viss-
ar hefðir á vinnumarkaðnum sem
ekki þekktust annars staðar, svo
sem æviráðningarstefnan hjá
flestum stærri fyrirtækjum og
fleira sem gerði vinnumarkaðinn
frekar ósveigjanlegan. Nú þegar
ven- árar á þessi ósveigjanleiki
sinn þátt í því að hamla efnahags-
batanum og því reyna fyrirtækin
að hrista af sér þær kvaðir sem
hefðir „hagvaxtarundursáranna"
eru þeim við þær aðstæður sem
þau þurfa að kljást við í alþjóð-
legu samkeppnisumhverfi nútím-
ans.
Víxlverkun efnahagslífs
Japans og Asíuríkjanna
Hin nánu efnahagslegu tengsl
sem byggzt hafa upp á síðustu
áratugum milli Japans og „hag-
vaxtarríkjanna" í Asíu (nú
,,kreppuríkja“) ollu því að gjald-
eyris- og fjármálakreppan sem
steyptist yfir þessi lönd kom
mjög illa við japanskt efnahagslíf
- útflutningur minnkaði, afkoma
fyrirtækja sem höfðu fjárfest í
Asíuríkjunum versnaði snögg-
lega, og háar fjárhæðir sem
japönsk fjármálafyrirtæki höfðu
veitt aðilum í þessum löndum að
láni urðu glatað fé.
Þótt ástandið hafi náð vissu
jafnvægi á ný þykir mörgum hag-
fræðingum of snemmt að vera
bjartsýnn á horfumar, þar sem
Asíuríkin sem í hlut eiga séu enn í
kreppu og fjármálakerfi þeirra
enn í molum.
En þó er fáein batamerki að
sjá. ÚtflutriingUr frá „kreppuríkj-
unum“ í Asíu hefur vérið að ná
sér aftur á strik, og þar með hafa
líkur aukizt á að þær fjárfesting-
ar sem japönsk fyrirtæki hafa
lagt í iðnað þesspra landa fari að
skila arði. Er vonazt til að glæðist
útflutningur frá Asíuríkjunum
frekar kunni sú þróun að ýta und-
ir batamerki í efnahagslífí
Japans, með því að útflutningur
frá Japan til Asíuríkjanna aukist
á ný. Þannig eru bundnar vonir
við að þetta samspil efnahagslífs
Japans og „fyrrverandi og aftur
tilvonandi hagvaxtarríkjanna" í
Asíu hjálpi hvert öðru upp úr
öldudalnum.
Kynt undir efnahagsbatanum
með auknum ríkisútgjöldum
Japanska viðskipta- og iðnað-
arráðuneytið spáir þvi að í nóv-
ember aukist iðnframleiðsla í
landinu um 3,8%. I september
dróst iðnframleiðslan saman um
0,8%. Kauphallarrýnar túlkuðu
spána strax sem eina vísbending-
una til viðbótar um að hjól efna-
hagslífsins séu aftur farin að snú-
ast - hún bendi til eftirspumar-
aukningar bæði innanlands og ut-
an.
I vikunni lét Taichi Sakaiya,
yfirmaður hinnar áhrifamiídu
efnahagsáætlanastofnunar jap-
anska ríkisins, svo ummælt að
ríkisstjórnin myndi endurskoða
hagvaxtarspá sína fyrir yfir-
standandi fjárlagaár, sem er
0,5%, þegar hún leggur fram boð-
aða stuðningsáætlun við efna-
hagslífið um miðjan nóvember.
Þegar stokkað var upp í ríkis-
stjórninni í byrjun októbermán-
aðar ítrekaði fjármálaráðherrann
Kiichi Miyazawa að stjórnin væri
sannfærð um nauðsyn þess að
ríkið héldi áfram að gera það sem
það gæti til að smyrja hjól at-
hafnalífsins, en í þeim tilgangi
hefur stjórnin boðað allt að 10
billjónir jena, andvirði 6.700
milljarða króna, í aukin ríkisút-
gjöld fram að lokum fjárlagaárs-
ins í marz 2000.
Forsætisráðherrann Keizo
Obuchi sagði hins vegar í vikunni
að of snemmt væri að kætast yfir
bjartari horfum í efnahagslífmu.
Sagði hann ástandið enn „alvar-
legt“ og að eftirspurn í einkageir-
anum væri enn mjög lág. „Því
miður hefur japanskt efnahagslíf
ekki náð sér upp úr því alvarlega
ástandi sem lítil eftirspurn í
einkageiranum hefur skapað, en
fyrir tilstilli ýmissa aðgerða
stjórnvalda er það smám saman
að ná sér á strik,“ hefur Reuters
eftir Obuchi.